شير مادر در هر شرايطى براى شيرخوار خوراک آرمانى است و هيچ خوراک ديگرى براى کودک پيش از چهار تا پنج ماهگى نياز نيست. در شرايط عادى زنان (هندوستان) ۴۵۰ تا ۶۰۰ ميلى‌ليتر شير (داراى ۲/۱ درصد پروتئين) در هر روز ترشح مى‌کنند. ارزش انرژى شير انسان هفتاد کيلوکالرى به‌ازاء هر يک‌صد ميلى‌ليتر است.
از جمله مزاياى شير مادر از اين قرار است:
۱. سالم، پاکيزه، بهداشتى و ارزان است و با گرماى مناسب در دسترس کودک قرار مى‌گيرد.
۲. همهٔ نيازهاى غذائى شيرخوار را در چند ماه نخست زندگى او برآورده مى‌سازد.
۳. داراى عوامل ضدميکروبى مانند ماکروفاژها، لنفوسيت‌ها، ايمونوگلبولين‌هاى ترشحي، عامل ضداسترپتوکوک، ليزوزيم و لاکتوفرين است. اين عوامل نه تنها در برابر بيمارى‌هاى اسهالى و آنتروکوليت نکروزانت (ورم مردگى دهندهٔ رودهٔ کوچک و بزرگ) حفاظت قابل توجهى ايجاد مى‌کنند بلکه در برابر عفونت‌هاى تنفسى در ماه‌هاى اول زندگى هم کودک را حفظ مى‌کنند.
۴. شير مادر به آسانى گوارش مى‌يابد و هم توسط کودک نارس و هم توسط کودک عادى به‌کار گرفته مى‌شود.
۵. بستگي بين مادر و کودک را افزايش مى‌دهد.
۶. عمل مکيدن به تکامل فک‌ها و دندان‌هاى شيرخوار کمک مى‌کند.
۷. شير مادر کودک را در برابر استعداد چاقى حفظ مى‌کنند.
۸. مزاياى زيست شيميائى چندى دارد؛ از جمله: پيشگيرى از کم‌شدن کلسيم و منيزيم خون در دوران نوزادي.
۹. شير دادن از پستان مادر به والدين هم کمک مى‌کند زيرا با طولانى‌تر شدن دوران نابارورى بين تولد کودکان فاصله‌گذارى مى‌شود.
تغذيهٔ مصنوعى
عمده‌ترين موارد تجويز تغذيهٔ مصنوعى عبارتند از: ناتوانى مادر در شير دادن از پستان، بيمارى درازمدت و يا مرگ مادر. از نظر کودک تغذيه با جانشين شير مادر يک موضوع اساسى است، و اين عبارت است از: شير تازهٔ گاو يا دامِ ديگر، گردِ کاملِ شيرِخشک شده و فرمولاى تجارتي.
الف- شيرخشک:
بدون ترديد سالم‌ترين شير براى کودک شيرخشک کامل است که به‌طور علمى براى تغذيهٔ کودک فراهم شده باشد، اين نوع شيرخشک ميکروب ندارد، خطر دسترسى مگس به آن ناچيز است، بازسازى آن ساده است و ترش نمى‌شود. شيرخشک به‌طور معمول با افزودن ويتامين‌ها تقويت مى‌شود. اما شيرخشک گران است و از اين‌رو فراتر از توان مالى زنان تهى‌دست در کشورهاى رو به رشد است.
ب- شير گاو:
يک جانشين ارزان‌تر براى شير مادر که در دسترس بيشتر خانواده‌هاى روستائى هم قرار دارد شير گاو است، و در واقع هم شير گاو براى تغذيهٔ کودکان به فراوانى به‌کار گرفته مى‌شود. بيشتر کارکنان بهداشتى در رابطه با تغذيه کودک به‌وسيلهٔ شير گاو دستورهاى متناقضى مى‌‌دهند گروه کوچکى از متخصصان کودکان به‌شدت مجذوب تجويز شير گاو رقيق نشده از هنگام تولّد هستند، اين گروه اين واقعيت را از ياد مى‌برند که شير انسان براى کودک انسان ساخته شده و شير گاو براى گوساله، اين دو نمى‌توانند با يکديگر برابر باشند. بسيارى از مصنفان و از جمله کارشناسان W.H.O مؤکداً توصيه مى‌کنند که در دو ماه اول زندگى شير گاو بايد رقيق شود تا از بارِ املاحِ آن بر کليهٔ کودک کاسته شود. برنامهٔ پيشنههادى براى تغذيه کودک با شير گاو در جدول مربوطه آمده است.
مقدار شير به فرض پنج بار شير دادن در شبانه‌روز
وزن کودک برحسب کيلوگرم
۳
۴
۵
۶
شير گاو (ميلى‌ليتر)
آب (ميلى‌ليتر)
۷۰
۱۰۰
۱۵۰
۱۸۰
شکر (گرم)
۵
۱۰
۱۰
۱۰
کيلو کالرى
۶۴
۱۰۳
۱۳۵
۱۵۳
پروتئين
۲/۱
۳
۴/۵
۵/۴
- شير، آب و شکر را در قابلمه بريزند،
- آن را به‌جوش آورده و سپس خنک کنند،
- به‌داخل ظرف شيرخورى بريزند.
انجام تغذيهٔ مصنوعى در خانواده‌هاى فقير کارى خطرناک است زيرا ممکن است آلودگى ظرف‌ها يا بيش تغذيه‌اى روى دهد.
از شير گرفتن
از شير گرفتن قطع ناگهانى شير مادر براى کودک نيست، بلکه يک فرآيند تدريجى و آغاز آن در حدود ماه چهارم و يا پنجم است، زيرا در اين هنگام شير مادر به تنهائى براى تأمين رشد کودک از اين به‌بعد کافى نيست و بايد با خوراک‌هاى مناسب و غنى از پروتئين و ديگر مواد مغذى کامل شود. اين خوراک‌ها را غذاهاى مکمل مى‌نامند و به‌طور معمول عبارتند از: شير گاو، آب‌ميوه، برنج پخته و نرم‌شده و آش سبزي. دورهٔ از شير گرفتن در تکامل کودک دوره‌اى بسيار مهم است، چون در اين دورهٔ به‌خصوص کودک در معرض تداخل نابود‌کننده و تشديدى سوءتغذيه و عفونت قرار مى‌گيرد. اگر از شير گرفتن کودک به‌طور مناسب انجام نگيرد بيشتر اوقات اسهال بروز مى‌کند و چند ماه رشد کودک نارسا بوده و به کواشيورکور، ماراسموس و نارسائى ايمنى مى‌انجامد که نشانهٔ آن عفونت‌هاى مکرر و پايدار است که مى‌تواند مرگبار باشد. آگاهى بر خوراک‌ها و آداب از شير گرفتن يک جنبهٔ مهم پزشکى پيشگيرى و اجتماعى کودکان است. به کودک يک ساله بايد خوراک‌هاى سفت شامل غلات، حبوبات، سبزى‌ها و ميوه داده شود. اينک شواهد کافى در دست است که نشان مى‌دهد از شير گرفتن کودکان با دادن يک خوراک محلى که به‌طور معمول توسط کودکان بزرگ‌تر و بزرگسالان خانواده مصرف مى‌شود، انجام‌پذير است. از اين‌رو بايد کوشش شود که براى استفاده از مقادير کافى خوراکى‌هاى تهيه شده در خانه طرح‌هائى تهيه و اين کار ترويج شود.
