مستندسازی از آغاز تا ۱۳۴۵(۲)

'خانه سياه است' ، ساختهٔ فروغ فرخزاد، به تعبير حميد نفيسي، مستند حيثيت‌آور تعريف شد. اين فيلم سرآغاز مجموعه آثارى است که پس از آن در فضاهاى واقعى ساخته شدند. اين فيلم که در سال ۱۳۴۱ ساخته شد؛ انباشته از لايه‌هاى درونى است که شامل گزارشي، نمادين، گفتمان يأس و خشم و شاعرانه است. در سرتاسر فيلم صداى شاعر شنيده مى‌شود که جملاتى را با صدايى محزون و با احساس ادا مى‌کند. او خود مى‌گويد: 'اين صدا از درون اين آدم‌ها بيرون مى‌آيد و ...' . گفتار فيلم از گفتارهاى تأليفى يا گردآ‌ورى در تاريخ سينماى مستند ايران است. قريب به اتفاق کلام فيلم، متعلق به شاعر نيست و با استفاده از کتاب مقدس و 'عهد عتيق' ، از آنجا جدا شده و بافت تازه‌اى يافته است. در واقع حس سراسرى فيلم از کتاب 'ايوب' ، کتاب مزامير يعنى زبور داود و حتى ارمياء نبى مورد توجه نويسندهٔ گفتار متن بوده است. اينها هر سه جزء کتاب‌هاى سى‌ونه گانهٔ عهد عتيق است.

از ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ سندى وجود دارد که توسط هوشنگ شفتى ساخته شده است. 'شورش کور' روز بعد از اين واقعه، از ويرانى‌ها گرفته شده است. فيلم از نظر تصويري، گزارشى و از جهت گفتار، کنايى است.

در اينجا بايد از برادران اميدوار و ثبت تصاويرى از سفرهاى آنها ياد کرد. آنها از قارهٔ آمريکا، استراليا، اروپا، آفريقا، ژاپن، عربستان، کويت، سودان و ... فيلم‌هايى تهيه کردند و به نمايش گذاشتند. فيلم 'عجايب مسافرت‌هاى برادران اميدوار' در سال ۴۳، توسط گنجى‌زاده در سراسر ايران توزيع شد.

در سال ۱۳۴۵، فيلم 'خانهٔ خدا' توسط ابوالقاسم رضايى و جلال مقدم و فيلم‌بردارى احمد شيرازي، محمود ايثاري، عباس دستمالچى و نعمت حقيقى با سرمايهٔ استوديو ايران فيلم ساخته شد. اين فيلم بسيارى را به سينما کشانيد.

فيلم گود مقدس در سال ۱۳۴۳ توسط هژير داريوش ساخته شد. اثر بعدى اين کارگردان، چهرهٔ هفتاد و پنج، در سال ۱۳۴۴ براى ادارهٔ هنرهاى زيبا ساخته شد که از فستيوال برلين جايزه گرفت.

محمد فاروقى فيلم‌ساز ديگرى بود که 'تهران امروز' و 'طلوع جدي' را ساخت. وى نوۀ دخترى احمدشاه قاجار بود.

در همين دوره کامران شيردل فارغ‌التحصيل سينما از مرکز تجربيات سينمايى رم، تحت تأثير در جريان موج نوى فرانسه و نئورئاليسم ايتاليا، فعاليت خود را آغاز کرد. وى در سال ۱۳۴۴، فيلم نئورئاليستى آيينه را ساخت و سپس به ايران آمد و 'بوم سيمين' را براى وزارت فرهنگ و هنر ساخت. فيلم‌هاى سه‌گانهٔ ندامتگاه (۱۳۴۴)، قلعه و تهران پايتخت ايران است

(۱۳۴۵)، از آثار تصويرگرا و هنرى متفاوت است که ساختارى متفاوت داشت. او بر فقر و تباهى بعنوان حامل يک جامعهٔ بيمار تأکيد مى‌کند. 'اون شب که بارون اومد' ، از نخستين مستندهاى ايرانى است که در آن صدا و گفتار و تدوين، کاربرد دراماتيک دارد. نوعى تقابل فلسفى در آثار شيردل با ريشه در فرهنگ ايران وجود دارد؛ و کاربردى سياسى و اجتماعى در آن بچشم مى‌خورد.

در دههٔ چهل فيلم‌سازانى چون خسرو سينايي، نيز از راه رسيدند. وى که تحصيلکردهٔ آکادمى موسيقى و هنرهاى نمايشى وين در رشتهٔ کارگردانى فيلم و نيز دانش‌‌آموختهٔ کنسرواتوار وين در رشتهٔ تئورى موسيقى بود؛ فعاليت خود را از سال ۱۳۴۶ در امور سينمايى فرهنگ و هنر با کار 'آوايى که عتيقه مى‌شود' آغاز کرد؛ و تا سال ۱۳۵۰ با ساختن 'آن سوى هياهو' ، '۲۵ سال هنر ايران' و 'سردى آهن' ، همکاريش را ادامه داد.

در دههٔ چهل سينماى هنرى رشد کرد، و سينماى شکل‌گرا تجربه شد. نيشدارو اثر منوچهر انور از اين نظر نمونهٔ شاخصى است.

سهراب شهيد ثالث، دانش‌آموختهٔ کنسرواتوار آزاد پارس، با استخدام در ادارهٔ فرهنگ و هنر در سال ۱۳۴۴، رقص درويشان، دومين نمايشگاه آسيايي، رقص بجنوردى و پيک را ساخت.

فيلم کوتاه ستون شکسته اثر هوشنگ شفتى در سال ۱۳۴۴، بعنوان اثرى مستند، در سالن کانون فيلم به نمايش درآمد.

تعدادى فيلم به روش مردم‌نگاري، از تابستان ۱۳۴۶، توسط نادرافشار نادري، دکتراى مردم‌شناسى از دانشگاه سوربن فرانسه و همسرش، ساخته شد.

بلوط (۱۳۴۷) نخستين اثر مردم‌نگارى عملى در ايران است که برندهٔ جايزه اول جشنواره 'ABU' شد.

فيلم‌هاى 'نخل' و 'تاراز' ، 'عروسى مقدس' و 'آب و آبياري' از محمدرضا مقدسيان فيلم‌هايى از اين دست هستند. 'مشک و خرابه‌هاى دهدشت' همزمان با 'بلوط' ساخته شدند.