سازهای شستی‌دار

پیانو، کلاوسَن (هارپسیکورد - (Clavicn (Harpsichord). ارگ و آکوردئون معروف‌ترین سازهای شستی‌دار هستند. مجموعه شستی‌های این سازها نوازنده را قادر می‌کند تا چندین نت را همزمان، آسان و سریع بنوازد. این ویژگی‌ مشترک، توجیهی بر قرار دادن این سازها - که از جهت‌های دیگر سراسر متفاوت با یکدیگر هستند - در یک خانواده است: پیانو و کلاوسن، سیم‌های مرتعش و ارگ ستونی از هوا در لوله‌های صوتی را برای پدید آوردن صدا به‌کار می‌گیرند. در ارکستر سنفونیک امروزی، گاه پیانو و به مقیاسی کمتر از آن ارگ، برای رنگ‌آمیزی به‌کار گرفته می‌شوند. تمام سازهای شستی‌دار به‌صورت تکنواز (سولو) نیز نواخته می‌شوند.

- پیانو:

در دو سدهٔ اخیر، شمار آثار برجستهٔ ساخته‌شده برای پیانو بیش از هر ساز تکنواز دیگر بوده است. توانائی‌های اجرائی پیانو به‌گونه‌ای بی‌همتا متنوع و گسترده است، نوازدهٔ پیانو می‌تواند همزمان چندین نُت، ملودی و همراهی آن، را بنوازد. پیانو قادر به اجراء موسیقی در قلمرو پهناوری از اصوات است و هشتاد و هشت شستی آن گستره‌ای بیش از هفت اُکتاو را می‌پوشاند. گسترهٔ دینامیکی پیانو نیز پهناور است و از صدائی نجواگونه و ضعیف تا صداهای کوبنده و بسیار پُر قدرت را دربرمی‌گیرد. به سبب همین انعطاف دینامیکی، ایتالیائی‌ها آن را پیانو فورته (Pianofrte) (ملایم - قوی) نامیده‌اند.

هنگامی‌که انگشت پیانیست بر یک شستی ضربه می‌زند، یک چکش نمدپوش در برابر سیم مربوط به آن شستی به حرکت درمی‌آید و به آن برخورد می‌کند. هر چه نیروی وارد بر شستی بیشتر باشد، ضربهٔ چکش بر سیم و صدای پدید آمده قوی‌تر خواهد بود. هنگامی‌که پیانیست شستی را رها می‌‌کند، یک صداگیر نمدی بر سیم فرو می‌آید تا آن را از نوسان باز دارد و صدا را قطع کند. سیم‌های فولادی پیانو بر قائی آهنی کشیده و محکم شده‌اند. زیر سیم‌ها، صفحه‌ای چوبی قرار گرفته است که نوسان‌ها را تقویت‌ می‌کند و به صدای آنها رنگ می‌بخشد.

پیانو به‌طور معمول سه پدال دارد. مهم‌ترین آنها پدال نگهدارندهٔ صدا (damper pedal) در سمت راست است که نوازندهٔ پیانو با استفاده از آن می‌تواند صداها را حتی هنگامی‌که شستی‌ها رها شده‌اند نیز تداوم بخشد. پدال تک سیم (una corda) در سمت چپ که اغلب به‌عنوان پدال ملایم نیز شناخته می‌شود، صدا را هموارتر می‌کند و از شدت و قدرت آن می‌کاهد. پدال میانی، پدال سوسنه‌نوتو (sostenuto) به‌ندرت به‌کار گرفته می‌شود (و در واقع، اغلب پیانوهای دیواری فاقد آن هستند)؛ این پدال به نوازنده امکان می‌دهد که برخی صداها را بدون تداوم بخشیدن به صداهای دیگر تداوم دهد.

پیانو که در حدود ۱۷۰۰ میلادی ابداع شد، در دههٔ ۱۷۸۰ کاربردی کم‌وبیش گسترده یافت و در دههٔ ۱۸۵۰ از نظر مکانیکی تکمیل شد. امروز پیانو از محبوب‌ترین سازها است و در تکنوازی‌ها، همنوازی‌ها و نیز همراه با ساز یا سازهای دیگر به‌کار می‌رود.

- سیم‌های کلاوسَن (هارپسیکورد):

با مجموعه‌ای از مضراب‌ها (خارهائی کوچک از جنس پلاستیک، چرم یا ساقهٔ پَر) زخمه زده می‌شوند. این مضراب‌ها به‌واسطهٔ یک یا دو ردیف شستی در مهار نوازنده قرار می‌گیرند. کلاوسن از حدو ۱۵۰۰ تا ۱۷۷۵ که پیانو کم کم جایگزین آن شد، مهمترین ساز شستی‌دار زهی بوده است. گرچه کلاوسن در سدهٔ نوزدهم سازی متروک و فراموش شده بود، اما در سدهٔ بیستم یا اجراء آثار دوران پیش از ۱۷۵۰، رواجی دوباره یافت. این ساز در آثار آهنگسازان سدهٔ بیستم نیز کاربردی تازه یافته است.

- ارگ کلیسائی (ارگ بادی):

دارای مجموعه‌های متعددی از لوله‌های صوتی است که نوازنده یا چندین ردیف شستی، و همچنین ردیفی از پدال‌های پائی، آنها را به‌کار می‌گیرد. شستی‌ها، دریچه‌های دهانهٔ لوله‌ها را باز و بسته می‌کنند و این دریچه‌ها سبب جریان هوا از درون لوله‌ها یا قطع جریان آن می‌شوند. با بیرون کشیدن دکمه‌ها (با اهرم‌های دستی) مجموعهٔ متنوعی از لوله‌های صوتی برای اجراء موسیقی در اختیار نوازنده قرار می‌گیرند. هر کدام از این مجموعه‌ها رنگ صوتی ویژه‌ای دارند که ممکن است به‌تنهائی یا همراه با دیگر مجموعه‌ها به‌کار گرفته شوند. هر چه یک ارگ بزرگ‌تر باشد (مجموعهٔ لوله‌های صوتی متنوع‌تری داشته باشد) رنگ‌های صوتی آن نیز متنوع‌تر هستند. نوازندهٔ ارگ، برخلاف پیانیست، نمی‌تواند با تغییر فشار انگشت بر شسی به ایجاد دگرگونی‌های ظریف دینامیکی بپردازد. در عوض، تغییر دینامیکی با افزایش یا کاهش تعداد لوله‌ها، گذر از یک ردیف شستی به ردیف دیگر و یا باز و بسته کردن پرده‌هائی (شبیه پردهٔ کر‌کره‌ای)، که پیرامون هر گروه از لوله‌ها جا گرفته‌اند، تا حدی امکان‌پذیر می‌شود. وسعت صوتی، حجم و تنوع رنگ صدای ارگ بیش از هر ساز قدیمی دیگر است. صدای ارگ تا زمانی‌که شستی یا پدال پائی پایین نگه داشته شود تداوم می‌یابد.

دوران عظمت ساخت ارگ و آفرینش موسیقی برای آن از ۱۶۰۰ تا ۱۷۰۰ میلادی بوده است؛ دورانی که ارگ را 'سلطان سازها' می‌دانستند. گرچه ارگ بیشتر در خدمت آئین‌های مذهبی بوده است، اما امروزه در بسیاری از تالارهای موسیقی دیده می‌شود و در کنسرت‌ها نیز به‌کار می‌رود.

- اَکوردئون:

اَکوردئون دارای زبانه‌های فولادی آزادی است که برای ایجاد صداهای زیر به‌وسیلهٔ شستی‌هائی مانند پیانو - با دست راست - و برای ایجاد صداهای بم با مجموعه دکمه‌هائی - با دست چپ - نواخته می‌شوند. زبانه‌ها با فشار هوائی که از دَم یا فانوسیِ‌ساز خارج می‌شود به نوسان درمی‌آیند.