چاقى نتيجهٔ افزون بودن کالرى دريافتى نسبت به کالرى مصرفى است و زمانى‌که انرژى بيش از ميزان مصرف ذخيره گردد، سبب تجمع چربى بيش از حد مى‌شود.
عوامل خطر
عوامل ايجاد چاقى را به خوبى نمى‌دانيم، ولى معلوم شده که چاقى در نتيجهٔ يک يا چند عامل زير ايجاد مى‌شود:
- ژنتيک
- متابوليک
- فرهنگى
- نژادى
- وضع اجتماعى و اقتصادى
- تغييرات فصلى
- مسائل روانى
عوارض بيمارى
ابتلاء به ديابت، بيمارى‌هاى قلبى و عروقي، فشار خون، مشکلات حرکتى
پيشگيرى
رژيم غذائى متعادل و مناسب، ورزش
درمان
چون براى چاقى علل زيادى مطرح است، هر نوع درمان بايد بيمار را به‌صورت کلى در نظر گرفته و عوامل مختلفى را که در ايجاد چاقى مؤثر هسند، در فرد مورد نظر مطرح و بررسى کند. عوامل رفتاري، اجتماعى و فرهنگى نياز به توجه خاص دارند. افسردگى بايد به سرعت درمان شود. اگر داروى ضد افسردگى مورد نياز بود، از عوامل سروتونينى مثل فلوکستين استفاده شود. داروهائى که ايجاد چاقى مى‌کنند، در صورت امکان بايد حذف شوند (مثل بتابلوکرها، کورتيکواستروئيدها، ضد جنون‌هاى خاص و افسردگى‌ها). تغيير در رژيم غذائى بسيار مهم است، ولى احتمال موفقيت در آن بدون انجام ورزش بسيار کم است.
تعداد زيادى از روش‌هاى درمان داروئى و مکانيکى وجود دارند که مى‌توان براى سرعت بخشيدن به روند بهبود، به برنامهٔ درمانى گروه خاصى از بيماران اضافه کرد.
رژيم غذائى
رژيم غذائى هنوز هم پرطرفدارترين فرم درمان چاقى است اگرچه شواهد لازم در مورد بى‌فايده بودن آن در دسترس است. حداکثر ميزان وزنى که بيماران شرکت‌کننده در برنامه‌هاى مختلف رژيم درماني، نسبت به بدو ورود از دست مى‌دهند، ۵/۸ درصد مى‌باشد و اکثر آنان تمام يا قسمتى از وزن از دست رفته را دوباره به‌دست مى‌آورند. بسيارى هم در طى ۲ سال بعدى افزايش وزن پيدا خواهند کرد. درمان چاقى توسط رژيم غذائى صِرف سبب ميزان عُودى برابر ۷۰ تا ۹۵ درصد خواهد شد. اين عدم موفقيت ناشى از فقدان اطلاعات ما از مکانيسم‌هاى موجد چاقى است، به‌علاوه ساده‌نگرى به درمان هم مزيد علت مى‌باشد. هر رژيمى که سبب گرسنه ماندن بيمار شود، محکوم به فنا است. بهترين رژيم، رژيمى است که بيمار را سير کند. اين مهم با استفاده از راهنماى هرم غذائي، يعنى با افزايش مصرف ميوه و سبزى تازه و کاهش مصرف قندها به‌دست مى‌آيد. هرم جارى که ۶ تا ۱۱ سهم مصرف شيرينى را مجاز مى‌داند سبب افزايش وزن خواهد شد. ميزان فيبر غذائى موجود در ميوه و سبزى باعث مى‌شود که فرد مقادير زيادى از آنها را مصرف نکند. به‌علاوه، ميزان ويتامين‌هاى آنتى‌اکسيدان مثل بتا کاروتن، ويتامين C و E در آنها بالا است. متأسفانه بيشتر سبزى و ميوه‌ها با سُس‌هاى پرچرب مصرف مى‌شوند.
گروهى از بيماران از افسردگى و افزايش وزن در طى پائيز و زمستان رنج مى‌برند. اين همان اختلال عاطفى فصلى (Seasonal affection disorders - SAD) است و با افزايش زمان در معرض آفتاب بودن بهبود مى‌يابد. ۲ ساعت مقابل آفتاب بودن (۲۵۰۰lux) بين ساعت ۶ تا ۱۴، سبب بهبود افسردگى و کاهش مصرف قند در عرض ۲ تا ۴ روز اول درمان مى‌شود. متأسفانه با قطع درمان، علائم ظرف ۲ تا ۴ روز بعد مجدداً بروز مى‌کنند. ورزش در هواى آزاد اثر کمک کننده‌اى بر افزايش مصرف انرژى و در معرض نور آفتاب بودن دارد.
ما تغيير در رژيم غذائى و انجام فعاليت ورزشى را به‌عنوان اولين قدم در درمان چاقى توصيه مى‌کنيم. سپس استفاده از داروهاى کاهندهٔ وزن توصيه مى‌شود که فقط براى کسانى است که نتوانسته‌اند کاهش وزن بيابند و لازم است براى کاهش خطر حتماً به اين مهم دست يابند. در صورت توقف کاهش وزن در بسيارى از موارد مى‌توان از طريق انجام برنامه‌هاى تمرين با وزنه و افزايش تودهٔ عضلانى بدن بر مشکل فائق آمد. بيماران چاق سالمى که ورزش مى‌کنند و فاقد عوامل خطرزاى عمده براى بروز بيمارى قلبى عروقى هستند، ممکن است در قياس با افراد با وزن طبيعى در معرض خطر بيشترى براى ابتلاء به بيمارى قلبى نباشند. متأسفانه اکثر افراد چاق نه تنها ورزش نمى‌کنند، بلکه داراى بيش از يک عامل خطرزاى عمده براى ابتلاء به بيمارى قلبى هم هستند.
براى کاهش وزن دائمى‌تر، مصرف انرژى بايد در حدى باشد که کاهش وزن به آهستگى و تا حداکثر ۲ پوند در هفته صورت پذيرد. با انجام ورزش، مصرف بيشتر انرژى مقدور خواهد بود و مصرف انرژى در حال استراحت و تودۀ لخم بدن هم در حد ايده‌آل باقى مى‌مانند. توصيهٔ لازم براى کاهش وزن بزرگسالان بايد شامل موارد ذيل باشد:
- غذاهاى رژيم بايد براى بيمار لذيذ بوده و با زمينهٔ اجتماعى فرهنگى فرد هم‌خوانى داشته باشد.
- تعادل منفى رژيم غذائى نبايد از ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ کالرى در روز افزايش پيدا کند.
- تکنيک‌هاى تغيير رفتار در برنامه گنجانده شوند.
- آن دسته از عادات غذائى توصيه شوند که فرد بتواند تا آخر عمر آنها را ادامه دهد.
- در حدى فعاليت داشته باشد که براى حداقل ۵ بار در هفته، دست کم به ميزان ۳۰۰ کالرى در روز انرژى مصرف نمايد.
نسخهٔ ورزشى در بيماران
- تناوب :
حداقل ۵ بار در هفته
- نوع :
فعاليت‌هائى توصيه مى‌شوند که اجزاء با شدت سنگين يا ايزومتريک کمترى داشته باشند و عضلات بزرگ را درگير کنند. پياده‌روى روشى عالى است، چون وسيلهٔ خاصى نمى‌خواهد. دوچرخه‌سوارى ثابت يا متحرک و شنا هم ورزش‌هاى هوازى قابل قبولى هستند، خصوصاً اگر بيمار اختلالات مفصلى داشته باشد. در هر جلسهٔ ورزشي، ورزش‌هاى گوناگونى را بگنجانيد. تمرين با وزنه براى جلوگيرى از فقدان تودهٔ عضلانى و حفظ سطح متابوليک در حال استراحت توصيه مى‌شود.
- مدت :
با مدتى که راحت هستيد (احتمالاً ۱۰ دقيقه)، شروع کنيد. به‌تدريج و هر هفته ۲ تا ۴ دقيقه به اين مدت اضافه کنيد، تا زمانى که بدون توقف ۲۰ تا ۶۰ دقيقه ورزش نمائيد.
- شدت :
مى‌توان با استفاده از نمودار RPE ميزان مربوطه را به‌دست آورد. يک درک فعاليت نسبى بين خيلى سبک تا سنگين، يعنى بين ۱۰ تا ۱۴ توصيه مى‌شود. در حين تمرين با وزنه از وزنه‌اى استفاده شود که بتوان ۱۰ تا ۱۵ بار بالاى سر برد. براى هر دست عضله ۱ تا ۲ ست انجام مى‌شود.
ساير توصيه‌ها
- در جريان ساعات گرم روز از انجام ورزش خوددارى شود.
- از بيمار بخواهيد تا هرگونه وزن، تنگى نفس يا درد قفسهٔ سينه را سريعاً گزارش دهد.
- به بيمار توصيه کنيد که سير پيشرفت خود را در هر جلسه ارائه دهد.
- مطمئن شويد که وى به‌محض ايجاد تپش قلب، گيجى و يا سبکى سر دست از ورزش مى‌کشد.
- گرم کردن حداقل ۵ تا ۱۰ دقيقه پيش از انجام فعاليت انجام پذيرد.
