از جمله مفاهيم بنيادى نظريهٔ فرويد نظريهٔ شخصيت او مىباشد که از چند جنبه نسبت به مطالعهٔ آن اقدام نموده است. يکى از اين ابعاد فرآيند تکاملى شخصيت مىباشد که بر اساس آن معتقد است که انسان از لحظهٔ تولد مسير تکاملى کم و بيش معينى را طى مىنمايد و شخصيت انسان بر اساس چگونگى رشد اين مراحل مىباشد. فرويد جريان تکاملى نظريهٔ شخصيت خود را از جنبهٔ روانى - جنسى مورد مطالعه قرار داده و معتقد است که ميل جنسى در انسان بر اساس سه دورهٔ تحولى پيشجنسي، نهفتگى جنسى و بلوغ جنسى قابل مطالعه و بررسى است.
دورههاى جنسى
دورهٔ اول جنسى
اين دوره که از تولد تا حدود سنين ۴ الى ۵ سالگى را شامل مىشود. دورهٔ اول که دورهٔ پيشجنسى ناميده مىشود شامل سه مرحله مىباشد:
مرحلهٔ اول - 'مرحلهٔ دهانى - Oral Stage'
از لحظهٔ تولد تا آخر سال اول را شامل مىشود در اين مرحله کودک از راه تحريک و لمس دهان و قسمتهاى وابستهٔ آن به لذت جنسى مىرسد و لذت اصلى خود را در خوردن و بهطور کلى تحريک دهان و لبها مىيابد، وابستگى و به دهان بردن همه چيز از ويژگىهاى مهم کودک در اين مرحله است و اين زمانى است که کودک کشف مىکند دهان لذت فوقالعادهاى به او مىبخشد و لذا از سينهٔ مادر گرفته تا اسباببازىهاى نرم و درشت و ... را به دهان مىبرد. پدران و مادران دقت داشته باشند که لذاتى را که کودک در اين مرحله از راه دهان به آن دست مىيابد نبايد متوقف يا محدود شوند و بايد مواظب بود که کودکان اشياء کثيف را به دهان نبرند. تأکيد مىشود که نبايد در اين مرحله کودک از لحاظ لذات دهانى چون مکيدن سينهٔ مادر و ... با محدوديت روبهرو شوند و يا نبايد اين لذات دهانى بيش از اندازه باشد.
مرحلهٔ دوم - 'مرحلهٔ مقعدى - Anal stage'
اين مرحله که شامل سالهاى دوم و سوم زندگى مىشود مرحلهاى است که در آن کودک از نگهداشتن و دفع مدفوع لذت مىبرد. اين مرحله همزمان با از شير گرفتن کودک است و در آن منبع لذت جنسى از ناحيهٔ دهان به مقعد منتقل مىشود. در اين مرحله است که کودک با مدفوع خود بازى مىکند و يا با حربهٔ مدفوع با مادر خود به جدال برمىخيزد يعنى به محض باز کردن پوشش نايلوني، ادرار يا مدفوع مىنمايد. آموزش نظافت از اين مرحله آغاز مىشود و کودک در اين آموزش نه مايل به رهاشدگى است و نه سختگيرى را دوست دارد و اولياء محترم بايد توجه داشته باشند که هيچ کودکى ذاتاً کثيف به دنيا نمىآيد و هيچ کودکى در اين سنين قابليت درک محدوديتهاى محيطى را به اندازهٔ بزرگسالان ندارد لذا در تميز کردن کودکى که مدفوع نموده يا پيشاب کرده است بايد با نهايت آرامش و نرمى و به دور از هرگونه چندش و ناراحتى برخورد نموده و نبايد به بهاء تميز ماندن منزل، آزادى کودک را محدود نمود. کودک در طول روز به هواى آزاد نياز دارد و بايد به اين نياز کودک احترام بگذاريم و قبول کنيم که منظرهٔ مدفوع، بوى بد و دست زدن به کثافت و پيشاب نمودن روى مبل و فرش براى کودک غيرعادى نيست.
مرحلهٔ سوم - 'مرحلهٔ آلتى - Phallic'
اين مرحله شامل سنين چهار و پنج سالگى مىشود و به اين جهت 'آلتي' ناميده مىشود که در آن لذت جنسى از ناحيهٔ مقعد به آلت تناسلى منتقل مىشود. کودک در اين مرحله به اعضاء جنسى خود توجه مىکند و از دستکارى آن لذت مىبرد، مسئله تولد براى او مورد سؤال قرار مىگيرد. توجه انرژى جنسى در اين مرحله معطوف به خود فرد است ولى در دورهٔ بلوغ اين توجه معطوف به فرد ديگرى غير از خود مىباشد. کودک در اين مرحله به تفاوت جنسى بين خود و يک غير همجنس توجه مىکند و گاهاً در اين رابطه سؤالهائى مىپرسد که براى اکثر خانوادهها موضوعى نگرانکننده است و با ناراحتى با آن برخورد مىنمايند. يکى از موضوعات مهم ديگرى که در اين مرحله اتفاق مىافتد توجه و علاقهٔ کودک به والد غير همجنس خود مىباشد يعنى دختر به پدر علاقهمند مىشود و مىخواهد که اکثراً بهوسيلهٔ او نوازش شده و مورد احترام قرار گيرد (عقده الکترا - Electra Complex) و برعکس پسر علاقهمند مادر مىشود و بودن با او را به پدر ترجيح مىدهد (عقدهٔ اديپ - Oedipus Complex) با همانندسازى (Identification) مناسب اين عقدهها بهتدريج برطرف مىشود که مستلزم رشد سالم روانى و جنسى است. با همانندسازى پسر با پدر و دختر با مادر که نتيجهٔ نهائى اين سه مرحله است عقدههاى پيش گفته برطرف شده، وجدان يا 'من برتر - Superego' شروع به شکلگيرى مىنمايد.
بازىهاى جنسى بيشتر به اين مرحله يعنى مرحلهٔ رجوليت يا آلتى مربوط مىشود و اکثراً به اشکال زير نمود پيدا مىکند:
- کودک با بدن و آلت تناسلى خود يا کودکان ديگر بازى مىکند.
- کودک با لمس بدن خود به بدن پدر و مادر، کسب لذت نموده، بازى مىکند.
- کودکان بازىهائى ترتيب مىدهند که در آن مخفيانه به بدن پدر و مادر خود نگاه مىکنند و به اتاق خواب آنها سر مىکشند.
- کودکان سؤالهائى را در رابطه با مسائل جنسى از پدر و مادر خود مىپرسند.
دورهٔ دوم جنسى
اين دوره که دورهٔ نهفتگى جنسى نامگذارى شده است تقريباً سنين دورهٔ ابتدائى را شامل مىشود بنابر نظريهٔ فرويد تمايلات جنسى کودکان در اين سنين حالت نهفته دارد و پاسخهاى جنسى کودکان زياد آشکار نيست.
دورهٔ سوم جنسى
اين دوره بلوغ جنسى را شامل مىشود و شکل نهائى تمايلات جنسى است، در صورتىکه يک فرد دورههاى قبلى را سالم و بدون بحران پشت سر بگذارد تظاهرات و تمايلات جنسى در اين دوره متوجه جنس مخالف مىشود و تشکيل خانواده با ازدواج، نتيجهٔ نهائى آن است.