کبیسهٔ جلالی

کبيسهٔ جلالى

در اين گاه‌شمارى هجده روز به‌عنوان 'کبيسهٔ جلالي' حذف شد و نوروز به اول فروردين برگشت و اين روز که در نخستين روز سال يزدگردى جشن گرفته مى‌شد، از نيمهٔ برج حوت به اول برج حمل انتقال يافت.

مبداء گاه‌شمارى جلالى

بين‌التاريخين، يا تفاوت ميان نخستين روز مبداء جلالى و نخستين روز مبداء چند گاه‌شمارى معروف به‌شرح زير است:

			مبداء اسکندرى (سلوکي)	۵۰۷،۴۹۷ روز
			مبداء مسيحى	۳۹۳،۸۱۳ روز
			مبداء خراجى	۱۷۰،۹۳۳ روز
			مبداء هجرى (با گاه‌شمارى قمري)	۱۶۶،۷۹۷ روز
			مبداء يزدگردى	۱۶۳،۱۷۳ روز

هم برپايهٔ هر بين‌التاريخين، و هم برپايهٔ تصريح بعضى از منابع نزديک به زمان تنظيم گاه‌شمارى جلالى مى‌توان مبداء آن را به‌دست آورد:

جمعه يکم فروردين ماه سال يکم جلالى برابر است با:

			جمعه پانزدهم مارس	۱۰۷۹ م
			جمعه نهم رمضان	۴۷۱ ق
			جمعه نوزدهم فروردين‌ماه	۴۶۸ خراجي
			جمعه نوزدهم فروردين‌ماه	۴۴۸ يزدگردى

هرگاه گاه‌شمارى بعداً ابداع‌شدهٔ هجرى خورشيدي، يعنى گاه‌شمارى کنونى ايراني، را نيز درنظر گيريم، و آن را به گذشته تسرّى دهيم، روز اول ماه اول سال اول جلالى مطابق است با - جمعه يکم فروردين ماه ۴۵۸ ش.

بدين‌سان روز اول بهار، يعنى روز ورود خورشيد به اعتدال بهارى با روز ورود خورشيد به نختستين درجهٔ حمل انطباق يافت و به‌عنوان 'نوروز جلالي' پذيرفته شد. در زيج ايلخاني، سى فصل، و زيج الغ‌بيک دربارهٔ 'نوروز جلالي' آمده است: 'نوروز جلالى يا اولين روز سال در گاه‌شمارى جلالى روزى است که تا ظهر آن روز خورشيد به اولين درجهٔ برج حمل وارد شده باشد' . بيرجندي، شارح زيج الغ‌بيک، و ملاظفر گنابادي، شارح شرح بيرجندي، نيز نوشته‌اند 'نوروز سلطانى روزى است که در ظهر آن روز خورشيد قبلاً در اولين درجهٔ برج حمل بوده باشد مشروط بر آنکه در روز قبل از آن در برج حوت بوده باشد' . دربارهٔ ساعت تحويل سال يکم جلالى بايد گفت که تقى‌زاده آن را ساعت ۶و ۹ دقيقهٔ صبح مى‌داند. ذبيح بهروز، بى‌آنکه مأخذ خود را به‌طور دقيق ذکر کند، با عبارت 'منقول از کتب نجومى زمان ملکشاه' ساعت تحويل آن را ساعت ۹ و ۱۴ دقيقه مى‌داند. ما با روش خاص خود، آن را ساعت ۹ و ۱۱ دقيقه و ۴۹ ثانيه محاسبه کرده‌ايم. رياحى از طريق محاسبه و با در نظر گرفتن تقريب‌هاى خاصي، به‌منظور آنکه 'با رصدهاى قدما وفق' دهد ساعت ۶ و ۳ دقيقه و ۳۲ ثانيه را (براى افق اصفهان) يافته است.

کبيسه‌گيرى در گاه‌شمارى جلالي

با آنکه در گاه‌شمارى جلالى طول سال خورشيدى حقيقى مورد توجه بوده است اما، مطابق اسناد و مدارک بسيار زياد، در آن کبيسه‌گيرى صورت مى‌گرفته است به‌طورى که سال‌هاى تقويمى عادى داراى ۳۶۵ روز و سال‌هاى تقويمى کبيسه داراى ۳۶۶ روز بوده‌اند. اما چگونگى کبيسه‌گيرى جلالى معرکهٔ آراء بوده است.

ماه‌هاى گاه‌شمارى جلالى

بعضى از نويسندگان ماه‌هاى گاه‌شمارى جلالى را ماه‌هاى خورشيدى حقيقى (يعنى مطابق با مدت زمان لازم براى آنکه خورشيد در هر حرکت ظاهرى خود هريک از برج‌هاى دوازده‌گانهٔ حمل تا حوت را بپيمايد) مى‌دانند. نويسندهٔ گمنام کتاب ربيع‌المنجمين هريک از ماه‌هاى فروردين و ارديبهشت و تير و مرداد و شهريور را ۳۱ روزه، خرداد را ۳۲ روزه، مهر و آبان و بهمن و اسفند را ۳۰ روزه، و ماه‌هاى آذر و دى را ۲۹ روزه مى‌داند. خواجه نصيرالدين طوسى نيز در زيج‌ ايلخانى نوشته است 'ماه‌هاى جلالى با طول مدت زمان توقف خورشيد در هر يک از بروج دوازده‌گانه تنظيم مى‌شده است' . از نوشته‌هاى خواجه نصيرالدين طوسى در زيج ايلخاني، بيرجندى در شرح زيج جديد سلطانى و نيز از زيج الغ‌بيک چنين مى‌توان نتيجه گرفت که چون طول سال گاه‌شمارى جلالى با طول سال خورشيدى حقيقى برابر بوده است، طول ماه‌ها نيز با مدت توقف خورشيد در هر برج، آغاز ماه‌ها با روز ورود خورشيد به‌هر برج، و آغاز و طول فصول با فاصلهٔ ميان هر نقطهٔ اعتدال و نقطهٔ انقلاب بعدى انطباق داشته است.

اما خواجه‌ نصيرالدين در سى فصل نظر ديگرى دارد و مى‌گويد 'بعضى از استادان اين فن روايت کرده‌اند که سال ملکى را نام روزها و ماه‌ها و 'پنجهٔ دزديده‌شده' وضع کرده‌اند' . احتمالاً اين ماه‌ها سى روزه بوده‌اند و پنجه در آخر ماه دوازدهم اضافه مى‌شده است. بعضي، از جمله قطب‌الدين شيرازي، ماه‌هاى گاه‌شمارى جلالى را دوازده ماه سى روزى (و پنجه در پايان ماه دوازدهم)، اما با همان نام‌هاى قديمى فروردين تا اسفند مى‌دانسته‌اند.