مبارزه با تنبلی اجتماعی

ديديم که حضور ديگران بر بازده کسى که بايد در جلو آنها کارى را به تنهائى انجام دهد، اثر مى‌گذارد. حال اگر لازم باشد که همان کار را چند نفر انجام دهند، چه پيش خواهد آمد؟ بازده فردى چه موقع بهتر است، زمانى که به تنهائى کار مى‌کنيم يا زمانى که به‌طور گروهى کار مى‌کنيم؟

فرض کنيد با دوستان خود به پيک‌نيک رفته‌ايد. تصميم مى‌گيريد، براى سرگرمى طناب‌کشى کنيد. دو گروه تشکيل مى‌دهيد. بديهى است که هر کس بايد تا آنجا که نيرو دارد طناب را به طرف خود بکشد. آيا همه صددرصد نيروى خود را به کار مى‌گيرند؟ به‌عبارت ديگر، آيا افراد هر گروه، همان نيروئى را به کار مى‌گيرند که اگر به تنهائى طناب را مى‌کشيدند؟ قطعاً خير، اين پديده را تنبلى اجتماعى مى‌نامند. تلاشى که هر فرد در فعاليت جمعى به کار مى‌برد، کمتر از زمانى است که آن کار را به تنهائى انجام مى‌دهد. عضو گروه شدن، يعنى در کشيدن طناب تنها بودن، موجب مى‌شود که از حداکثر توان خود استفاده نکنيم. لاتانه و همکارانش (۱۹۷۹) تحقيقى انجام داده‌اند که اين پديده را به‌خوبى نشان مى‌دهد. آنها از آزمودنى‌هاى خود که در اتاق‌ها تنها بودند، مى‌خواهند که تا مى‌توانند محکم دست بزنند و فرياد بکشند. در نصف آزمودنى‌ها اين باور را به وجود مى‌آورند که به تنهائى دست نمى‌زنند. افراد اين گروه، در مقايسه با افراد گروهى که مى‌دانستند آن کار را به تنهائى انجام مى‌دهند، به‌طور معنى‌دار آرام‌تر دست مى‌زنند!

بدون ترديد، تا به حال اين پديده را در زندگى روزمره متوجه شده‌ايد. يکى از دلايلى که برخى دانشجويان نمى‌خواهند کار گروهى انجام دهند همين است: آنها ترديد دارند که همهٔ اعضاء گروه تمام توان خود را به کار گيرند.

آيا، براساس دستاوردهاى اين تحقيقات مى‌توان گفت که کار گروهى بى‌فايده است؟ قطعاً خير، جمع تلاش‌هاى فردى حتى تلاش‌هاى کاهش يافته بازدهى فراهم مى‌آورد که تک‌تک افراد نمى‌توانند آن را به‌دست آورند. آنچه تنبلى اجتماعى را جالب نشان مى‌دهد، مثل آسان‌سازى اجتماعي، عبارت از اثر تعيين‌کنندهٔ گروه بر فرد است.

مبارزه با تنبلى اجتماعى

چگونه بايد با پديدهٔ تنبلى اجتماعى مبارزه کرد؟ به همان شيوه که با بى‌تفاوتى ناظران صحنه در يک موقعيت بحرانى مبارزه مى‌شود: با افزايش احساس مسؤوليت هر يک از اعضاء گروه. براى نيل به اين هدف، بايد طورى عمل کرد که کمک‌رسانى هر عضو معلوم باشد (ويليامز و ديگران، ۱۹۸۱). مثلاً، در تشويق کردن و دست زدن، وقتى به آزمودنى‌ها گفته مى‌شود که عملکرد آنها به‌طور انفرادى ارزيابى خواهد شد، تنبلى اجتماعى مشاهده نمى‌شود. به همين شيوه، مى‌توان تنبلى اجتماعى در کار گروهى را کاهش داد، بدين صورت که از هر عضو گروه خواست ميزان شرکت و بازده ديگران را ارزيابى کنند. به‌علاوه، اگر افراد، براى موفقيت، انگيزهٔ قوى داشته باشد و کار موردنظر نيز مهم باشد، تنبلى اجتماعى کمتر خواهد شد (ويليامز و ديگران، ۱۹۹۱). مسلماً کارهاى کم‌اهميتى نيز وجود دارد، مثل طناب کشيدن يا اتومبيل هول دادن، که انگيزهٔ استفاده از بالاترين نيرو را به‌وجود نمى‌آورد و در آن ارزيابى بازده فردى نيز دشوار است. در اينگونه موارد، متأسفانه بايد تنبلى اجتماعى را پذيرفت!

پخش مسؤوليت

چگونه مى‌توانيم تنبلى در يک فعاليت دسته جمعى را تبيين کنيم؟ لاتانه، روانشناس اجتماعي، که بر اثر مطالعات خود دربارهٔ رفتارهاى موافق اجتماعى مشهور شده، به اين سؤال پاسخ داده است. به‌نظر او، در درون گروه، هميشه پديدهٔ پخش مسؤوليت وجود دارد. منظور اين است که مسؤوليت انجام دادن يک کار معين بين تعداد اعضاء گروه تقسيم مى‌شود.

به‌نظر لاتانه، آنچه در مورد رفتار موافق اجتماعى مصداق دارد، در مورد شرکت در فعاليت جمعى نيز، يعنى جائى که تلاش هر فرد به‌طور روشن معلوم نمى‌شود، صدق مى‌کند. در اين نوع فعاليت‌ها، کاهش تلاش هر شرکت‌کننده با پديدهٔ پخش مسؤوليت قابل تبيين است: هر کس به اميد ديگرى مى‌نشيند: اگر به تنهائى اتومبيلى را هول دهيد، به تنهائى مسؤوليت انجام دادن اين‌کار را بر عهده خواهيد گرفت:، بنابراين حداکثر توان خود را به‌کار خواهيد برد. برعکس، اگر چند نفر همان اتومبيل را هول دهيد، مسؤوليت انجام دادن اين‌کار بين تعداد افراد هول دهنده تقسيم خواهد بشد. بنابراين، متناسب با مسؤوليتى که در هول دادن اتومبيل احساس خواهيد کرد، نيرو خواهيد گذاشت، نيروئى کمتر از زمانى‌که به تنهائى اتومبيل را هول مى‌دهيد. هر اندازه گروه بزرگ‌تر باشد و اعضاء آن از نظر قدرت جمعى به يکديگر شباهت داشته باشد، اثر پخش مسؤوليت آشکارتر خواهد بود (لاتانه و ديگران، ۱۹۸۱،۱۹۷۹)