کارکردهای اجتماعی

در جامعه‌شناسي، کارکرد به نتايج و آثار عينى پديده‌ها يا ساختارهاى اجتماع اطلاق مى‌شود. منظور اين است که هر پديدهٔ اجتماعى کارکرد معينى برعهده دارد که به‌نحوى در دوام و ادارهٔ جامعه مؤثر است. به بيان ديگر، هر گروه نهاد اجتماعى عهده‌دار کارکرد يا وظيفه‌اى است و تا زمانى‌که آن وظيفه از نظر اجتماعى الزامى مى‌باشد، کارکرد مذکور نيز دوام مى‌آورد و پايدار مى‌ماند.

(Function) اين واژه علاوه بر کارکرد، معانى ديگرى را نيز در علوم اجتماعى پيدا کرده است. اين آشفتگى مانع آن است که يک معادل فارسى براى آن در نظر بگيريم. در واقع، براى آن معادل‌هائى چون، فايده، منظور، انگيزه، نيت و قصد، هدف، نتيجه، کنش و ... نيز شناخته شده و اخيراً به‌وسيله استاد روح‌الامينى به کارآئي ترجمه شده است.

کارکرد پنهان (latentfunction)

چنانچه در اجراء يک سلسله اصلاحات اجتماعي، نتايج ديگرى غير از آنچه که موردنظر برنامه‌ريزان بوده است، بروز کند. به آن کارکرد پنهان يا ضمنى مى‌گويند. مثلاً اگر مبارزه با موادمخدر سبب پيدائى شبکهٔ جديدى از قاچاقچيان يا معتادان شود، با نوعى کارکرد پنهان يا ضمنى مواجه خواهيم شد.

کارکرد آشکار (Manifest Function)

چنانچه يک پديدهٔ اجتماعى دقيقاً همان نتايجى را به بار آورد که موردنظر بوده است؛ به آن کارکرد آشکار مى‌گويند. مثلاً اگر مجازات شديد قاچاقچيان مواد مخدر، موجب تقليل قاچاق و کاهش عده معتادان شود؛ يعنى نتايج و آثار حاصله مطابق نظر برنامه‌ريزان باشد، گويند کارکرد مبارزه با مواد مخدر آشکار است.

کارکرد نامناسب

هرگاه آثار و نتايج يک پديدهٔ اجتماعى تأثير منفى داشته و به‌نحوى سبب تضعيف و تزلزل نظام اجتماعى شود، به آن کارکرد نامناسب (Dysfunction) يا منفى مى‌گويند. مثلاً رشد جمعيت در کشورهاى کم‌توسعه داراى کارکرد منفى است؛ زيرا اقتصاد جامعه‌هاى مزبور، قادر به تأمين غذاى جمعيت فزاينده نيست.

گاهى ممکن است يک عنصر در نظام اجتماعى از يک جهت داراى کارکرد مثبت و از جهتى ديگر داراى کارکرد منفى باشد. مثلاً صنعت از اين جهت آلوده ساختن محيط زيست داراى کارکرد منفى است.

کارکرد مناسب

هرگاه نتايج و آثار يک اجتماعى براى کل جامعه مفيد باشد و به تداوم و تثبيت آن کمک کند، کارکرد مناسب (Eufunction) يا مثبت ناميده مى‌شود. مثلاً نهاد خانواده داراى آثار و نتايج مناسب و مفيدى براى کل نظام اجتماعى است؛ زيرا به‌وسيلهٔ توليد نسل به دوام و بقاء نظام اجتماعى مدد مى‌رساند و در فرآيند جامعه‌پذيرى فرزندان نقش پراهميتى ايفاء مى‌کند.