روش‌ پیشنهادی برای ارزشیابی برنامه‌های ترویجی

با نظرى تحليلى به‌روش‌ها يا الگوهاى مختلف ارزشيابي، که به نقل از برخى صاحب‌نظران ذيربط توضيح داده شد، مشخص مى‌شود که اول بايد ارزشيابي، را مرحله به مرحله انجام داد؛ به اين معنا که يک فرآيند کلى را از زمان بروز و شکل‌گيرى تا تحقيق اهداف در صحنه عمل مطالعه و مراحل مختلف طرح و تدارک و اجراء آن را به‌طور مشخص تعريف کرد. از آنجا که حرکت مورد نظر در نتيجهٔ پيوند مراحل ذکر شده فراهم آمده است، قطعاً نقص و کمال يکى در ديگرى مؤثر بوده بر هم اثر متقابل دارند. به اين ترتيب لازم است:

۱- ابتدا فعاليت‌هاى مربوط به برنامه‌هاى آموزشى ترويج را از نخستين مراحل - يعنى روند تنظيم برنامه، تهيه و مصرف تدارکات، موقعيت اجرائى يا ويژگى‌هاى صحنهٔ اجراء آموزش‌هاى ترويجى و نتايج حاصل از اجراء آنها را - در قالب تغييرات پيش‌بينى شده تقسيم‌بندى کرد.

۲- هر يک از مراحل يا مقاطع مزبور به‌خوبى تعريف و با معيارهاى مورد نظر تطبيق داده شوند تا بر مبناى نتايج حاصل بتوان کارآئى هر مرحلهٔ ديگر را سنجيد.

۳- از آنجا که اصولاً فعاليت‌هاى اجتماعى منبعث از نيازهاى جامعه با درجات مختلف فشار بر اقشار آن است رفع نيازها خالى از تعارض با عوامل پديدآورندهٔ آنها نيست. لذا زمينه‌اى فراهم مى‌شود که طى آن مقدارى امکانات بايد صرف خنثى کردن فشار مولد نياز گردد. در ترويج ممکن است اين مشکل بسيار فراتر باشد، يعنى کارگزار ترويج هم ريشه‌هاى سنتى عقايد موجود در منطقه را بايد بررسى کند و هم روند تعاملى بسيارى عوامل با يکديگر چه در ايجاد نياز آموزشى براى روستائى و چه در رفع آن.

۴- مشخص شود برنامه‌هاى مورد نظر با معرفى ويژگى‌هاى طراحي، تدارکاتى و زمينه‌اي، چه دست‌آوردهائى را توانسته‌اند به‌بار آورند، اين دست‌آوردها از چه نوع‌اند و ميزان فاصلهٔ آنها تا اهداف پيش‌بينى شده تا چه حد است. به اين ترتيب که در برنامه‌هاى ترويج کشاورزى که بر محور اين تغييرات اطلاعاتي، شناختى و مهارتى تنظيم مى‌شوند تا چه حد (اهم از نظر حجم پيشرفت و هم از نظر سطح مقبوليت) اهداف پيش‌بينى شده در برنامه تحقق يافته و از طرف ديگر کارآئى برنامه‌ها تا چه حد بوده است. از روش‌ها يا الگوهاى ذکر شده هر يک به‌نوبهٔ خود مى‌تواند کارآئى خوبى در مطالعه عملکرد برنامه‌هاى آموزشى ترويج کشاورزى و فعاليت‌هاى وابسته به آن داشته باشد؛ اما هر يک به تنهائى براى اين کار کافى نيست. مگر الگوهائى که فعاليت‌ها را، چنانچه ذکر شد، به مراحل مختلف تجزيه و هر مرحله را جداگانه و سپس ترکيبى تا مرحلهٔ نتيجه‌گيرى از برنامه‌هاى ترويجي، مورد مطالعه قرار دهند.

لذا به‌نظر مى‌رسد در اين مرحله بيشتر بتوان از الگوى ارزشيابى سيپ (SIPP) در ارزشيابى برنامه‌هاى اموزشى ترويج بهره جست تا روش‌هاى ديگر. اگر چه همين الگو نيز کمال مطلوب نيست و محدوديت‌هاى خاص خود را نيز دارد. براى برطرف کردن اين نواقص، پيشنهاد مى‌شود که از روش‌ها و اندازه‌گيرى‌هاى 'کل‌گرا' نيز در ارزشيابى‌هاى ترويجى استفاده شود.

روش‌هاى کل‌گرا، شامل انواع مشاهده يعنى تحليل موضوعى و محتوائي، بازسازى فراگرد، و شيوه‌هاى مدوس اپراندى -Modus Operandi، است. در شيوه‌هاى اندازه‌گيرى کل‌گرا اعتقاد بر اين است که بررسى واقعيت بايد به‌صورت يک‌ کل انجام پذيرد نه اينکه به اجزاء مختلف تقسيم شود.

با توجه به مراتب فوق از آنجا که اساساً فعاليت‌هاى ترويج کشاورزى چنانچه پيش از اين ذکر شد متشکل از فرآيندهائى تعاملى است بايد به‌صورت يک مجموعه واحد مورد مطالعه قرار گيرد حتى اگر در جهت طراحى مقاطع مختلف مطالعه لازم باشد هر يک از فرآيندهاى مورد نظر در ترويج به‌طور مجزا مطالعه شوند. در اين صورت قطعاً قضاوت بر عملکرد برنامه‌هاى جامع ترويج کشاورزى از ديدگاه مجموعه عوامل مؤثر انجام مى‌پذيرد. لذا روش کل‌گرا در آن کاملاً قابل استفاده و لازم الاجرا است.

از سوى ديگر، براى اندازه‌گيرى تغييرات حاصل در جوامع زيرپوشش برنامه‌هاى ترويجى لازم است روابط علت و معلولى متعددى بين عللى از جمله نياز داشتن به خدماتى که از طريقى برنامهٔ ترويجى به مخاطبين ارائه مى‌شود، شرکت در کلاس‌ها يا فعاليت‌هاى آموزشى مورد نظر در برنامه، داشتن امکانات براى اجراء دستورالعمل‌هاى واصل شده و اجراء دستورالعمل‌هاى مربوط و تغييرات ايجاد شده در مخاطبين برنامه‌هاى ترويجى.

براى تحقق چنين آرمانى بايد از شيوه خاص در اندازه‌گيرى تغييرات استفاده شود. از بين شيوه‌هاى مزبور آنچه بتواند مجموعه‌اى مرتبط با حادثه‌ها، فراگردها يا خواصى را که مورد نظر برنامه است مورد مطالعه قرار دهد و در اين بين روابط علت و معلولى مورد نظر بين آنها را بررسى کند بيشتر مى‌تواند کاربرد داشته باشد.

طبق تعريف اسکريون از روش مدوس اپراندى يا ارزيابى طرز عمل يا شيوه انجام دادن کار، آن را زنجيره مشخصات علت - معلولى مى‌نامند که علت و معلول را به‌هم ربط مى‌دهد، مى‌توان با اطمينان گفت که با اين روش بهتر مى‌توان نتايج حاصل از برنامه‌هاى ترويجى را در ارتباط با عوامل مؤثر در آن مورد مطالعه قرار داد. در اين روش که اسکريون آن را 'علت‌يابي' مى‌نامد، وى از عللى که ممکن است به تنهائى يا با هم باعث به‌وجود آمدن آثار خاص باشند فهرستى تدوين کرد. البته اين بدان‌معنى است که ارزياب به اندازه کافى در جريان سابقه امر مورد ارزيابى قرار داشته باشد. با انجام دادن تحليل مدوس اپراندى در مورد بيش از يک وضعيت مى‌توان روش‌هاى آزمايشى را که آنها از گروه گواه نيز استفاده مى‌شود به‌کار برد.