زبان‌های ایرانی

زبان‌هاى ايرانى به گروهى از زبان‌ها و لهجه‌ها اطلاق مى‌شود که از نظر ويژگى‌هاى زبانى وجوه مشترک دارند. در اين نامگذارى معيارهاى زبان‌شناختى مورد نظر است و نه مرزهاى جغرافيائى يا سياسي. از اين‌رو مثلاً زبان اسى که در قفقاز به آن سخن گفته مى‌شود يا پشتو در افغانستان، از زمرهٔ زبان‌هاى ايرانى به‌شمار مى‌روند. اما زبان ترکى يا عربى که در بخشى از ايران به آنها سخن گفته مى‌شود، جزءِ زبان‌هاى ايرانى نيست. به‌عبارت ديگر زبان‌ها و لهجه‌هاى ايرانى خانوادهٔ واحدى را تشکيل مى‌دهند که از اين اصل مشترک منشعب شده‌اند.

اشتراک بنيادى ميان زبان‌هاى ايرانى اين‌گونه توجيه مى‌شود که در آغاز يک ميراث مشترک وجود داشته و اين ميراث همان ساخت دستورى و واژگان ايرانى مشترک بوده است.

تفاوت‌هاى ميان زبان‌هاى ايرانى مربوط به اين امر است که در هر زبان معين، اين ميراث مشترک آغازين، به‌صورتى واحد تحول نيافته، بلکه در ادوار مختلف براساس قواعد خاص تحول هر زبان و طبق شرايط تاريخى ملموس زندگى قومى که به اين زبان گفتگو مى‌کرده است، دگرگون شده است.

بررسى تاريخ اين زبان‌ها نشان مى‌دهد که تفاوت‌هاى واژگاني، آوائى و دستورى اين زبان‌ها مربوط به اصل و منشأ آنها نيست بلکه در جريان تحول خاص هر يک از اين زبان‌ها پيدا شده است.

پاره‌اى از ويژگى‌هاى خاص بعضى از زبان‌ها و گويش‌هاى ايرانى در تعدادى از موارد ناشى از تماس اين زبان‌ها و گويش‌ها با زبان‌هاى اقوام مجاور يا با زبان‌هائى است که قبل از ورود زبان‌هاى ايرانى به مناطق کنونى در اين نقاط وجود داشته‌اند.

شاخهٔ زبان‌هاى ايرانى در داخل دسته يا خانوادهٔ وسيع‌ترى جاى مى‌گيرد که هند و اروپائى ناميده مى‌شود. اين خانواده، علاوه بر زبان‌هاى ايراني، شامل زبان هيتي، زبان‌هاى هندى و 'تخاري' ، يوناني، زبان‌هاى ايتالى (روميائي)، اسلاو، بالتي، ژرمني، سلتى و نيز آلبانيائى و ارمنى مى‌شود. بعضى زبان‌هاى باستانى که سابقاً در حوضهٔ درياى مديترانه رواج داشته‌اند نيز به هند و اروپائى تعلق دارند.

از تمام زبان‌هاى متعلق به خانوادهٔ زبان‌هاى هند و اروپائي، زبان‌هاى هندى بيشتر از همه به زبان‌هاى ايرانى نزديک هستند و با اين زبان‌ها شاخهٔ هند و ايرانى (آريائي) از زبان‌هاى هند و اروپائى را تشکيل مى‌دهند. زبان‌هاى ايرانى باستان از طريق عناصر مشخصهٔ متعدد آوائي، واژگاني، صرفي، واژه ساختى و نحوى با زبان‌هاى هندى وابستگى پيدا مى‌کنند.

زبان‌هاى هندى و ايرانى نه تنها بعضى عناصر هند و اروپائى را از اين زبان به ارث برده‌اند، بلکه آنها را به‌طرز مشابهى مشمول تحول قرار داده‌اند.

خويشاوندى نزديک زبان‌هاى هندى و ايرانى اين فرض را به‌وجود مى‌آورد که زمانى يک جامعهٔ زبانى آريائى وجود داشته که در آن قبايلى که به گويش‌هاى آريائى (هند و ايراني) تکلم مى‌کرده‌اند هنوز در سرزمين واحدى به‌سر مى‌برده‌اند و آن سرزمين به احتمال قوى آسياى مرکزى و نواحى مجاور آن بوده است.

پس از مهاجرت يک شاخه از قبايل آريائى زبان به سرزمين هند، تفاوت‌هاى ميان گويش‌هاى آنها و گويش‌هاى شاخهٔ ديگر (يعنى قبايلى که در آسياى مرکزى و سرزمين‌هاى مجاور باقى مانده بودند به‌تدريج افزايش يافت. به اين ترتيب شرايط تقسيم زبان‌هاى آريائى به دو شاخهٔ مجزا: گروه هندى (يا هند و آريائي) و گروه ايرانى فراهم گشت.

نقطهٔ آغاز تقسيم‌بندى تاريخ زبان‌هاى ايرانى شروع جدائى آنها از کل زبان‌هاى آريائى (هند و ايراني) است. اين تاريخ که آن را مقارن آغاز هزارهٔ دوم ق م دانسته‌اند آغاز تاريخ تحول گسترش زبان‌هاى ايرانى به‌عنوان يک گروه زبانى خاص است.

زبان‌هاى ايرانى را از ديد تاريخى به سه دوره تقسيم مى‌کنند، زبان‌هاى دورهٔ باستان، زبان‌هاى دورهٔ ميانه و زبان‌هاى دورهٔ نو.

زبان‌هاى دورهٔ باستان به زبان‌هائى اطلاق مى‌شود که از قديم‌ترين زمان تا سقوط پادشاهى هخامنشيان کاربرد داشته است. در اين دوره چهار زبان مى‌شناسيم که زبان مادي، سکائي، فارسى باستان و اوستائى ناميده مى‌شوند و از اين چهار زبان از دو زبان فارسى باستان و اوستائى آثار نوشته شده بر جاى مانده است و تنها فارسى باستان است که آثار کتيبه‌اى دارد.

زبان‌هاى ايرانى دورهٔ ميانه، يعنى زبان‌هائى که از پايان دورهٔ هخامنشى تا دوره اسلامى رواج داشته است، از نظر ويژگى‌هاى زبانى به‌دو گروه غربى و شرقى بخش مى‌شوند. از گروه غربى دو زبان پارتى يعنى زبان رايج در دورهٔ اشکانيان (حدود ۲۵۰ پيش از ميلاد تا ۲۲۴ ميلادي)، و زبان فارسى ميانه يعنى زبان رايج در دورهٔ ساسانيان، آثار کتيبه‌اى و کتابى دارند.

زبان پارتي، پهلوى و پهلوى اشکانى براى زبان رايج در دورهٔ اشکانى و فارسى ميانه (چون حد فاصل ميان فارسى باستان و نو است)، پهلوى ساسانى و گاه پهلوى يا پارسى براى زبان رايج در دورهٔ ساسانيان که اصلاً در جنوب و جنوب غربى ايران گفتگو مى‌شده، معمول است. گروه شرقى زبان‌هاى ميانه، بر گروهى از زبان‌ها اطلاق مى‌شود که به‌سبب پاره‌اى تفاوت‌هاى آوائى و دستورى از گروه غربى متمايز مى‌شوند. اين زبان‌ها عبارتند از سغدي، خوارزمي، بلخى و ختنى (=سکائي).

آثار زبان‌هاى ميانى به خط‌هاى مختلف نوشته شده‌اند که گاه قلم‌هائى از خط آرامى امپراتورى و زمانى به خط‌هاى غير ايرانى مانند آرامي، يوناني، ايلامى و ... هستند. زبان‌هاى ايرانى نو، زبان‌هاى رايج در دورهٔ اسلامى يعنى زبان درى يا گويش‌هاى آن‌را در بر مى‌گيرد.