کمبود (عدم دریافت کافی)

شرايط

دو شکل کمبود پروتئين تشخيص داده شده است: کواشيورکور و ماراسموس. به اين دو حالت، سوء‌تغذيهٔ پروتئين - انرژى اطلاق مى‌شود. سوء‌تغذيه پروتئين انرژى در کشورهاى جنگ‌زده، قحطى‌زده و دچار اغتشاش‌هاى سياسى شايع است. هر دو کمبود، مشکل عمدهٔ بهداشتى نوزادان و کودکان خردسال در بسيارى از نقاط دنيا مى‌باشند. در هر دو حالت، تعادل ازت منفى است. بدين معنى که دريافت پروتئين براى تأمين نيازهاى بدن کافى نمى‌باشد و يا از پروتئين‌هاى بدن براى توليد انرژى استفاده مى‌شود.

- کواشيورکور:

ناشى از دريافت ناکافى پروتئين مى‌باشد. در حالى‌که کالرى کافى به بدن مى‌رسد. اين حالت وقتى به‌وجود مى‌آيد که يک نوزاد جديد در خانواده به دنيا مى‌آيد و کودک قبلى از شير گرفته مى‌شود. غذائى که به کودک بزرگ‌تر داده مى‌شود نشاسته‌اى و کم‌پروتئين است و منجر به بروز نشانه‌‌هاى بيمارى مى‌شود جدول (مشخصه‌هاى کواشيورکور و ماراسموس در کودکان).

- ماراسموس:

پروتئين و کالرى هر دو ناکافى هستند. اين بيمارى در کودکانى اتفاق مى‌افتد که زود از شير گرفته مى‌شوند و شير خشک يا غذاى کافى به آنها داده نمى‌شود. دلايل از شيرگيرى زود اين کودکان مى‌تواند ناکافى بودن شير مادر در طول شيردهي، در دسترس نبودن غذا براى کودک و برگشت مادر به کار خارج از منزل باشد. بنابراين کودک رژيم غذائى ناکافى از نظر پروتئين و کالرى خواهد داشت. وضع اين کودکان مأيوس‌کننده و ميزان مرگ در آنها بالا است.

اين دو نوع سوء‌تغذيه پروتئين انرژى به دلايل ديگر، در ساير افراد نيز ديده مى‌شود. مثلاً، يک يا هر دو حالت بيمارى مى‌تواند در کودکان و بزرگسالان بسترى در بيمارستان که قبلاً دريافت کافى نداشته‌اند، در افرادى که در بيمارستان تغذيه درمانى نمى‌شوند، در کسانى که در اردوگاه‌ها سکونت دارند و به نيازهاى غذائى و تغذيه‌اى آنها توجه نمى‌شود، اتفاق افتد. هم‌چنين چندين بيمارى مثل بيمارى‌هاى گوارشي، ديابت مليتوس درمان نشده، منجر به تعادل منفى ازُت مى‌شوند.

نشانه‌ها و نشانگان

وقتى در کواشيورکور، به هر دليلى که اتفاق افتد، کمبود پروتئين طولانى شود، سطح آلبومين پلاسما به‌تدريج به ۳ گرم در دسى‌ليتر يا کمتر افت مى‌کند. قدرت تنظيم فشار اسمزى کم مى‌شود به‌ طورى‌که مايعات شروع به تجمع در بدن مى‌کنند. پُف اطراف چشم و تورم شکم و قوزک پا نشانه‌هاى شايع هستند. اين حالت به نام اِدم تغذيه‌اى شناخته مى‌شود. شخص مبتلا پُف کرده و در مراحل اوليه کمى چاق به نظر مى‌رسد. کمبود پروتئين، پاسخ‌هاى ايمنى را نيز ضعيف مى‌کند. به‌ طورى‌که فرد کمتر قادر به مقاومت در مقابل عفونت‌ها مى‌باشد.

سطوح کافى آلبومين سرم و از دست دادن چربى زير پوست و عضلات از مشخصات ماراسموس هستند. در ماراسموس، فرد از اندوخته پروتئين و ذخاير چربى براى انرژى استفاده مى‌کند. شخص مبتلا به نظر لاغر مفرط، پوست و استخوان مى‌رسد.

افراد در خطر

کمبود پروتئين در کشورهاى توسعه يافته نادر است. به اين دليل که کشاورزى و توزيع غذا بسيار پيشرفته است و مواد غذائى فراوان و در دسترس مى‌باشد، و مردم امکانات کافى براى خريد مقدارى مواد غذائى پروتئينى در اختيار دارند.

افراد سالمى که رژيم غذائى گياه‌خوارى دارند، به‌ويژه کودکان و زنان باردار يا شيرده، بايد ارزيابى شوند و مورد مشاوره قرار گيرند. نخست بايد بر تکافوى کالرى و کميت و کيفيت پروتئين تأکيد شود. مقدار زياد غذائى که بايد مصرف شود تا اسيدهاى آمينه اساسى (و کالري) مورد نياز تأمين گردد، ممکن است براى اشخاصى که گنجايش معده آنها کم است، مثل کودکان، حجيم باشد. دوم، نيازمندى‌هاى ويتامينى و مواد معدنى را مشخص نمائيد. ويتامين B₁₂ تنها در مواد غذائى حيوانى وجود دارد. کودکانى که با رژيم‌هاى مطلقاً گياهى پرورش مى‌يابند رشد مطلوبى نخواهند داشت مگر اينکه رژيم غذائى آنها با ويتامين B₁₂ تکميل شود. شير سوياى غنى شده با ويتامين B₁₂ ويتامين D و کلسيم جايگزين شير گاو در رژيم غذائى کودکان مى‌شود. اگر چه سبزى‌هاى برگ‌دار و غلات کامل منبع خوب آهن هستند، اما جذب آهن آنها کم است. جذب آهن هنگامى که همراه با مقادير زيادى ويتامين C در يک وعده غذائى مصرف شود، افزايش مى‌يابد.

کمبود پروتئين هنگامى اتفاق مى‌افتد که افراد مواد غذائى حاوى پروتئين کم مصرف کنند، يا مواد غذائى داراى پروتئين با کيفيت پائين بخورند، يا کالرى کافى دريافت نکنند. بعضى اشخاص براى کاهش وزن از رژيم‌هاى محدود استفاده مى‌کنند، بنابراين دريافت پروتئين کم خواهد شد. بسيارى از افراد مسن قادر به جويدن نيستند يا شير نمى‌نوشند، يا معتقد هستند که به مواد غذائى پروتئينى مثل گوشت يا تخم‌مرغ نياز ندارند. شکستگى‌ها، سوختگى‌ها، عفونت‌ها و اعمال جراحى احتياج به پروتئين را افزايش مى‌دهد. اما بيماران در چنين وضعيت‌هائى اغلب اشتهاى کمى دارند. در حقيقت، درست زمانى که نياز بدن به تغذيه کردن زياد است، اشتها تحت اثر منفى بيمارى قرار مى‌گيرد. کارکنان بهداشتي، بايد به‌خصوص در مورد احتمال سوء‌تغذيه پروتئين در بيماران کم‌اشتها هوشيار باشند. آنها بايد قبل از جدى شدن مشکل، براى بهبودى مصرف غذا اقدام کنند.

جدول مشخصه‌هاى کواشيورکور و ماراسموس در کودکان

	موارد و زمان ابتلا			کواشيورکور			ماراسموس
	سن ابتلاء
				۱۸ تا ۲۴ ماهگى			۶ تا ۱۶ ماهگى
	فقدان غذائى
				پروتئين			کالري، پروتئين
				مواد معدنى و ويتامين‌ها			مواد معدنى و ويتامين‌ها
	يافته‌هاى باليني
				بى‌حسى شديد			ممکن است هوشيار به‌ نظر برسد
				کاهش رشد			کاهش شديد رشد، لاغر و نحيف
				تغيير رنگ مو، مو به آسانى کنده مى‌شود			رنگ مو تغيير نمى‌کند
				تغيير رنگ پوست، زخم			رنگ پوست معمولاً تغيير نمى‌کند
				گردى و پهنى صورت			صورت چين و چروک خورده است
				اِدم			اِدم ديده نمى‌شود
				اسهال			اسهال
				عفونت‌هاى مکرر			عفونت‌هاى مکرر
				کبد بزرگ و چرب			کبد ممکن است بزرگ باشد، اما تجمع چربى ديده نمى‌شود
				کم‌خونى شايع است			کم‌خونى شايع است
				پائين بودن آلبومين سرم			آلبومين سرم تقريباً نرمال است
				ضعيف بودن پاسخ‌هاى ايمنى			پاسخ‌هاى ايمنى طبيعى يا ضعيف است
				کمبود نسبى پتاسيم			کمبود شديد پتاسيم
	اثر درمان
				سريع، بعضى اوقات مرگ ناگهاني			آهسته، گاهى تکامل مغزى ناکافى است