وارد کردن گونه‌های مناسب در مرتع(۲)

کيفيت بذر و مقدار آن در واحد سطح

بذرى که براى کاشت در مرتع به‌کار مى‌رود بايد خالص يعنى عارى از مواد خارجى و سالم يعنى داراى قوهٔ ناميه باشد تا آنجا که هر بذر يک گياه را به‌وجود مى‌آورد. براى محاسبهٔ مقدار بذر در هکتار ابتدا ضريب خلوص و درصد قوهٔ ناميهٔ بذر را به‌دست مى‌آوريم؛ با اين دو عدد درصد بذر خالص و آنگاه مقدار بذرى را که بايد براى کاشت به‌کار بريم محاسبه مى‌کنيم.

وزن بذر خالص / (وزن مواد خارجى - وزن بذر ناخالص)) = ضريب خلوص بذر) x 100

تعداد کل بذر / تعداد بذر داراى قوهٔ ناميه) = درصد قوهٔ ناميه) x 100

درصد قوهٔ ناميه x ضريب خلوص بذر x 100 = درصد بذرخالص

براى مثال اگر قوهٔ ناميه بذر يونجه‌اى ۹۵% و ضريب خلوص آن ۹۰% باشد درصد بذر خالص يا ضريب تبديل آن بدين‌گونه محاسبه مى‌شود:

0.95 x 0.90 x 100 = 85.5

حال اگر قرار باشد براى استقرار بوته‌هاى لازم ۷ کيلوگرم از اين بذر در هکتار پاشيده شود در واقع مقدار بذرى را که از اين نمونه بذر بايد به‌کار ببريم تا آن تعداد بوته به‌وجود آيد برابر فرمول زير محاسبه مى‌کنيم:

(7 x 100) / 85.5 = 8.19 # 8 کيلوگرم

روش ديگرى که براى تعيين درصد بذر خالص يا ضريب تبديل وجود دارد استفاده از جدولى است که در آن ضريب خلوص، ضريب قوهٔ ناميه و ضريب تبديل روى سه خط مدرج A و B و C آمده است. با استفاده از خط‌کش مى‌توان نقطهٔ مشخص‌ کننده عدد ضريب خلوط را روى خط A به نقطهٔ تعيين‌ کننده عدد ضريب قوهٔ ناميه روى خط B وصل کرد. محل برخورد اين خط با خط C تعيين‌کننده عدد مربوط به ضريب تبديل است.

به‌طور مثال چنانچه ضريب خلوص (روى خط مدرج A) نود و پنج درصد و ضريب قوهٔ ناميه (روى خط مدرج B) سى وپنج درصد به ‌يکديگر وصل شوند روى خط مدرج C عدد ۳ نشان داده مى‌شود (شکل زير) که به معناى آن است که از چنين بذرى بايد ۳ برابر بيشتر پاشيده شود.

تناوب غله و مرتع، لى‌فارمينگ-Ley farming

به‌دليل کمبود بارندگى در بسيارى از نقاط ايران، امکان کشت ديم محصولات کشاورزى وجود ندارد ولى در مناطقى که ميزان بارندگى سالانه در حدود ۳۵۰ ميلى‌متر و بيشتر است اکثر زمين‌هاى مرتعى به زير کشت ديم مى‌روند و بدين‌گونه هر ساله محدوده مراتع کوچک‌تر و عرصه بر استفاده ‌کنندگان از مربع تنگ‌تر مى‌شود. براى اينکه بتوان از زمين‌ها استفاده زراعتى کرد و هم علوفه‌اى براى چراى دام‌ها به‌دست آورد، روش لى‌فارمينگ يا تناوب غله و مرتع پيشنهاد شده است. با اين روش، در زمين‌هاى مناسب ديم‌کارى يک سال زراعت غله ديم و سال بعد يونجهٔ يک‌ساله کشت مى‌شود و علاوه بر اينکه غله و علوفه به‌دست مى‌آيد به‌دليل کاشت يونجه که مى‌تواند نيتروژن را از هوا جذب کند و به‌ خاک زراعتى بدهد زمين نيز تقويت مى‌شود. مشکل پيش‌روى اين برنامه گرانى بذر يونجه است که شايد کاشت آن براى استفاده يک‌ساله مقرون به‌صرفه نباشد.

فصل کشت بذر

در مناطق گرم مى‌توان بذر را در پائيز يا بهار کاشت ولى درمناطق سرد در صورتى که بذر بقولات نيز کاشته شود بذرکارى بهاره بهتر است. علف‌هاى چمنى در صورتى‌که در پائيز زود کاشته شوند نتيجه بهترى مى‌دهند.

به‌طور کلى توصيه مى‌شود که در مناطق سردسير (ييلاقي) گياهان پهن‌برگ به‌خصوص گياهان خانواده نخوديان در بهار کشت شوند، زيرا گياهان مذکور نسبت به سرما حساس هستند و کشت پائيزه آنها اغلب موفقيت‌آميز نيست. چنانچه منطقه‌اى بارندگى بهارهٔ رضايت‌بخش نداشته باشد مى‌توان گياهان مزبور را در پائيز دير کشت کرد تا دماى پائين مانع فعاليت بذر شود و زمين از رطوبت زمستانى بهره‌مند و شرايط، جهت رشد بهاره گياه فراهم شود. فصل کشت اغلب گند‌يان پائيز است.

نکاتى ديگر در مورد بذر

از نظر داشتن گياه‌شناسى تخم رسيدهٔ دانه که از نمو تخمک بر اثر لقاح يا بدون لقاح (پاتنوژنر) حاصل شده است بذر ناميده مى‌شود.

جان‌رى -John Ray، دانشمند انگليسى در سال ۱۷۰۲ به اهميت دانه در رده‌بندى اشاره کرده و گياهان تک‌لپه‌اى را از گياهان دو‌لپه‌اى جدا ساخته است.

آنتوان لوران دوژوسيو - A. L. Dojussieu، دانشمند فرانسوى تعداد لپه‌ها را در دانهٔ گياه اساس رده‌بندى قرار داده و گياهان را به ‌سه گروه: بدون لپه، تک‌لپه و دولپه طبقه‌بندى کرده است.

طرز قرار گرفتن کروموزوم‌ها، تعداد، شکل و اندازهٔ آنها در دانهٔ گياهان از نظر شناسائى گياهان داراى اهميت فوق‌العاده است.

آشنائى با ويژگى‌هاى بذر گياهان مرتعى و تعداد بذرى که هر بوته مى‌تواند توليد کند به شناخت چگونگى انتشار آن کمک خواهد کرد.

گونه‌هاى مختلف گياهان را مى‌توان با بررسى و ويژگى‌هاى بذر آنها از يکديگر مشخص کرد. اين ويژگى‌ها شامل: شکل، رنگ، ضمائم و تزئينات، ابعاد بذر و غيره است.

شکل بذر ممکن است در گياهان مختلف کروي، مخروطي، تخم‌مرغي، کليوي، قلبي، پهن، مستطيلي، و يا وضعيتى بين اين شکل‌ها باشد. رنگ بذر نيز در گونه‌ها و مراحل مختلف رسيدن بذر متفاوت است. به‌ هنگام شناسائى بذر رنگ بذر، کاملاً رسيده باشد.

سطح بذر ممکن است صاف يا ناهموار باشد. ناهموارى ممکن است به شکل‌هاى مختلف مخطط، مشبک، منقوط، لانه زنبورى و شکل‌هاى ديگر باشد. هم‌چنين گاهى در سطح بذر تزئيناتى نوارى چين‌دار، نوک‌تيز يا زگيل مانند، و گرز مانند ديده شود.

ضمائمى نيز به‌صورت کرک، خار و غيره ممکن است روى بذر به‌وجود آيد. متقارن بودن يا نامتقارن بودن بذر، محل ناف بذر، شکل و ابعاد آن در شناسائى گونه‌ها و تميز دادن آنها از يکديگر مؤثر است. وجود زوائد و بال در بعضى از بذرها سبب مى‌شود که اينگونه بذرها به‌ سهولت انتقال يابند و منتشر شوند. در گل قاصد بذر داراى نوک ۸ ميليمترى و انتهائى جاروئى شکل است که موجب مى‌شود باد بذر معلق در هوا را به نقاط دوردست منتقل کند

هر بذر تا مدت زمان معينى زنده مى‌ماند و قوهٔ ناميه ندارد و بايد مدتى بماند تا آن را به‌دست آورد. کاشت اين‌گونه دانه‌ها بلافاصله پس از رسيدن و برداشت دانه، نتيجهٔ خوبى نخواهد داد.

کشت گياهان مرتعى به‌منظور ازدياد بذر در شرايط آبى

براى کشت و اصلاح مراتع از بين رفته، بذر گونه‌هاى مرغوب مرتعى به ‌مقدار کافى مورد نياز است. براى تأمين اين نياز بايد مزارع ازدياد بذر را در نقاط مختلف دائر کرد. ابتدا بايد زمين مزرعه را شخم زد و براى کاشت آماده کرد. بستر کاشت بايد عاريّ از علف‌هاى هرز باشد. عمق کاشت براى گندميان ۴-۲ و براى يونجه ۳-۱ سانتى‌متر در نظر گرفته مى‌شود. فواصل خطوط کاشت ۱۰۰-۸۰ سانتى‌متر و روش آبيارى ممکن است بارانى يا نشتى باشد. زمان کاشت ممکن است اوايل فروردين ماه يا اوايل پائيز باشد. بعد از کاشت مزرعه را آبيارى مى‌کنند؛ فاصلهٔ دو آبيارى پس از سبز شدن بذر بسته به شرايط آب و هوائى محيط بين ۶ تا ۱۵ روز مى‌تواند باشد. و جين با کولتيواتور و هنگامى است که بذر کاملاً سبز و گياه به‌خوبى روى خطوط کاشت مشخص شود. براى تقويت کشت، اضافه کردن ۱۵۰-۱۰۰ کيلوگرم کود آمونيوم فسفات در هر هکتار توصيه مى‌شود. بذر توليدى سال اول چندان مرغوب نيست، از سال دوم بذرهاى توليد شده قابل برداشت هستند. گندميان را مى‌توان با کمباين برداشت کرد. بعد از برداشت، مزرعه را آبيارى مى‌کنند و مقدارى کود اوره به آن مى‌دهند تا گياهان مجدداً رشد کنند و علوفهٔ آن از طريق چراى مستقيم مورد استفاده دام قرار گيرد.