رشد جنینی

رشد رويانى

رشد با ترکيب سلول نر و ماده آغاز مى‌شود؛ اما عوامل ارثى و ژنتيکى موجود تازه، چگونه تعيين شده، شکل مى‌گيرد؟

شکل‌گيرى‌ سلول‌هاى جنسى:

اطلاعات ژنتيکى که رنگ چشم و مو، پتانسيل قد و ساختار اسکلتى و بسيارى از خصلت‌هاى ديگر فرد را تعيين مى‌کند، در ژن‌ها به‌صورت مولکول‌هاى DNA (اسيد دى اکسى ريبو نکلوئيک) است. ژن‌ها روى کروموزم‌ها و کروموزم‌ها به شکل رشته‌هاى باريک در داخل هستهٔ سلول قرار گرفته‌اند. انسان ۲۳ جفت کروموزم در کليهٔ سلول‌هاى خود دارد، به‌غير از سلول‌هاى جنسى که در هنگام شکل‌گيرى از طريق نوع کاهش کروموزمى به‌نام ميوز تکثير مى‌شوند؛ يعنى هر سلول جنسى به دو سلول مشابه تقسيم مى‌شود و فقط يک کروموزم از ۲۳ جفت کروموزم به سلول‌هاى جنسى تکثير شده مى‌رود. اينکه کدام يک از آنها به هر سلول جديد مى‌رود شانسى و تصادفى است، لذا احتمال بروز تفاوت‌هاى زيادى در فرزندان هر زوج وجود دارد. موقعى که سلول نر و ماده ترکيب شدند هريک از والدين فقط ۲۳ کروموزم در سلول نطفه سهيم هستند که در اين صورت دوباره سلول بارور شده جمعاً داراى ۲۳ جفت کروموزم (۴۶ عدد) خواهد شد. در صورتى که بدانيم بر روى هر کروموزم ۳۰ هزار ژن يا بيشتر وجود دارد ديگر تعجب نخواهيم کرد که هر انسانى منحصر به فرد است.

نمو سلول بارور شده و تمايزپذيرى:

ژن‌ها رشد دائمى رويان را در يک الگوى قابل پيش‌بينى و دقيق هدايت مى‌کنند. سلول تخم يا زيگوت ابتدا به دو سلول تقسيم مى‌شود و سپس چهار، هشت و همين‌طور افزايش پيدا کرده که به آن تقسيم ميتوز گويند. در اين نوع تقسيم سلولى تمامى ۲۳ جفت کروموزم به سلول‌هاى بعدى منتقل مى‌شوند. حدوداً بعد از چهار روز تودهٔ سلولى کروى شکلى به نام بلاستوسيست تشکيل مى‌شود در اين هنگام بلاستوسيست در حدود ۶۰ سلول دارد. از اين تعداد ۵ سلول تودهٔ سلول مرکزى يا داخلى را تشکيل مى‌دهند. تودهٔ سلولى بلاستوسيست موقعى که ۵ تا ۶ روز از عمرش مى‌گذرد در ديوارهٔ رحم به نوعى کاشته مى‌شود.

تودهٔ سلولى داخلى با ادامهٔ تقسيمات خود تشکيل سه لايه از بافت‌ها را مى‌دهد و هم‌زمان سلول‌هاى جديد نقل مکان مى‌کنند. اين سه لايه عبارتند از لايهٔ دروني، لايهٔ ميانى و لايهٔ خارجى که منشأ پيدايش کليهٔ بافت‌هاى بدن هستند. لايهٔ خارجى پوست بدن، ميناى دندان‌ها، بافت عصبى و بخش‌هاى غدد مختلف و قسمت‌هايى از گيرنده‌هاى حسى را تشکيل مى‌دهد. لايهٔ درونى منشأ پوشش خارجى ساختارهاى مختلف بدن نظير لاله گوش و شنوايي، حنجره، مثانه، رحم و پروستات است. ساير بافت‌ها و اندام‌هاى مختلف بدن از لايه‌ٔ ميانى منشأ مى‌گيرند. اين بافت‌ها شامل ماهيچه‌ها، خون، کليهٔ بافت‌هاى پيوندي، دندان‌ها، کرتکس آدرنال (adernal cortex) قشر سورنال و اسکلت بدن است (تيميراس، ۱۹۷۲). فرآيند تفکيک و تمايز سلول‌ها و تشکيل بافت‌ها و اندام‌هاى بدن را تمايزپذيرى مى‌نامند.

به‌طور کلى طى ۸ هفته اول بعد از عمل لقاح تمايزپذيرى سلول‌ها و تشکيل اندام‌هاى مختلف بدن صورت مى‌گيرد.

تشکيل بافت‌ها و اندام‌هاى مختلف بدن در زمان‌هاى قابل پيش‌بينى انجام مى‌شود. اندام‌ها شکل گرفته، تپش قلب در هفتهٔ چهارم شروع مى‌شود. چشم‌ها، گوش‌ها، بيني، دهان، انگشتان و پنجه‌هاى پا در حدود ۸ هفتگى شکل مى‌گيرند. موجود زنده دورهٔ رويانى خود را مى‌گذراند و اين دوره (از هفته دوم تا هفتهٔ هشتم) مرحلهٔ رويانى ناميده مى‌شود.

رشد جنينى

دورهٔ بعد از مرحلهٔ رويانى را مرحلهٔ رشد جنينى مى‌نامند. در اين دوره نمو با ادامهٔ تمايزپذيرى سلول‌هاى جنين همراه است و به ظرفيت‌هاى عملى خود مى‌رسد. ادامهٔ نموِ اندام‌ها و بافت‌ها مختلف، به دو صورت انجام مى‌شود: يک افزايش تعداد سلول‌ها مانند بافت‌هاى خون، استخوان و جگر و ديگرى افزايش حجم سلول‌ها مانند سلول‌هاى مغز و شش‌ها، اگر نقاط عطف فرآيند نمو را به‌دقت بررسى کنيم ملاحظه خواهيم کرد که نمو در دو جهت رخ مى‌دهد؛ يکى از جهت سر به دم يا پا به نام سفالو کودال؛ بدين معنى که ساختارهاى سر و صورت سريع‌تر از بالاتنه نمو مى‌کنند و همين‌طور بالاتنه از اندام‌هاى پائين از نظر نمو جلوتر است. در همين حال جهت ديگر نمو از مرکز بدن به سمت خارج است؛ بدين معنى که رشد تنه جلوتر از قسمت‌هاى نزديک اندام‌ها و به‌مراتب سريع‌تر از بخش‌هاى پايانى اندام‌ها است.

اگرچه سلول‌ها در طى نمو خود شکل‌پذير شده، عملکرد اختصاصى خود را به‌دست مى‌‌آورند، برخى از سلول‌ها داراى کيفيت عجيبى به نام شکل‌پذيري هستند؛ يعنى اين قابليت که مى‌توانند عملکرد جديدى ايجاد کنند. در صورتى که برخى از سلول‌ها در يک سيستم صدمه ببينند، سلول‌هاى باقى‌مانده تحريک‌ شده نقش سلول‌هاى صدمه‌ديده را اجراء مى‌کنند. سلول‌هاى بافت عصبى درجهٔ بالايى از خاصيت شکل‌پذيرى را دارند، لذا ساختار ترکيب شيميايى و عملکرد آنها قبل و بعد از تولد قابل تغيير است.