سبک‌های جاز پس از ۱۹۵۰

پس از ۱۹۵۰، نوآوری‌های فراوان و گرایش‌های تازهٔ متعددی در قلمرو جاز پدید آمده‌اند و دامنهٔ سبک‌های آن از هر زمانی گسترده‌تر بود است. اما با نشو و نمای سبک‌های نو، جاز قدیمی‌تر - از سبک دیکسیلند گرفته تا بیباپ - همچنان به حیاتش ادامه داده است.

عرضهٔ صفحه‌های LP در ۱۹۴۸ برانگیزندهٔ آثار و بداهه‌نوازی‌های طولانی‌تر جاز شد. در مقایسه با محدودیت ۳ دقیقه‌ای ضبط بر صفحهٔ ۷۸ دور پیش از ۱۹۴۸، اجراء‌های ضبط شدهٔ جاز بر صفحهٔ LP می‌توانست از ۵ تا ۱۵ دقیقه به طول انجامد. همچنین، آثار جاز از این پس بیشتر برای شنیدن - و نه برای رقص - ساخته می‌شدند. این آثار اغلب در کنسرت‌های فضای باز در محوطهٔ کالج‌ها به اجراء درمی‌آمد. موسیقیدانان جاز هر چه بیشتر به تحصیل در مدارس و کالج‌های موسیقی پرداختند و علاوه بر جاز با دیگر انواع موسیقی نیز آشنا شدند.

پس از ۱۹۵۰، دستمایه‌های موسیقائی جاز گسترش یافت و وزن‌ها، ریتم‌ها، هارمونی‌ها و رنگ‌آمیزی‌هائی نو در آن به‌کار گرفته شد. سازهائی از ارکستر همچون فلوت، هورن و ویولونسل در جاز به‌کار گرفته شده‌اند و از دههٔ ۱۹۶۰ به این سو، سینتی‌سایزر و پیانو و باس الکتریکی کاربردی فزآینده در جاز یافته‌اند. علاوه بر این، موسیقیدانان دههٔ ۱۹۶۰ جاز آزاد (free jazz) را پدید آوردند که بسیاری از فرم‌ها و الگوهای مبنای توالی آکوردها در سبک‌های پیشین‌ جاز را کنار گذاشت. اجراء‌کنندگان جاز از منابعی بسیار گوناگون و متنوع از جمله موسیقی باخ، راک و موسیقی آفریقا، آسیا و آمریکای لاتین الهام گرفتند. تأثیر متقابل جاز و راک به پیدایش سبکی انجامید که به‌عنوان جاز راک (Jazz rock) شناخته شد. برخی از موسیقیدانان مانند گونتر شولر (Gunther Schuller)، (متولد ۱۹۲۵) سبکی موسوم به جریان سوم (third stream) پدید آورده‌اند که نه یکسره جاز است و نه 'کلاسیک' ، بلکه آمیزه‌ای از آنها است. از میان این تحول‌های اخیر، سه سبک از مهم‌ترین سبک‌ها را بررسی می‌کنیم، جازِ کول (Cool Jazz)، جاز آزاد و جاز راک.

جازِ کول (جاز سرد)

در سال‌های پایانی دههٔ ۱۹۴۰ و آغاز دههٔ ۱۹۵۰ سبکی در جاز پدیدار شد که گرچه مرتبط با باپ اما بسیار ملایم‌تر و آرام‌تر از آن بود. این سبک تازه (در تقابل با سبک دوران پیشین موسوم به 'هات جاز - hot Jazz' یا 'جاز داغ' ) جاز کول نام گرفت. لستر یانگ (۱۹۵۹ - ۱۹۰۹) و اِستَن گِتز (Stan Getz)، (متولد ۱۹۲۷) نوازندگان ساکسوفون تنور، لِنی تریستانو (Lennie Tristano) ،(۱۹۱۹ - ۱۹۷۸) پیانیست و مایلز دیویس - که نخست در مقام ترومپت‌نواز و سرپرست گروه جاز کارش را در سبک بیباپ آغاز کرد و سپس به یکی از چهره‌های مهم جاز در دهه‌های ۱۹۶۰، ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ بدل شد - از پیشگامان جاز کول بودند. اجرا‌کنندگان جاز کول کم‌وبیش رام و آرام می‌نوازند و اجرائی ملایم دارند که در آن کمتر از ویبراسیون استفاده می‌شود. قطعه‌های جاز کول طولانی‌تر از قطعه‌های بیباپ بوده و تکیهٔ آنها بر تنظیم موسیقی بیشتر است. در این قطعه‌ها گاه سازهائی به‌کار گرفته شده‌اند که در جاز متداول نبوده‌اند؛ هورن، فلوت و ویولونسل برخی از این سازها هستند.

یکی از عالی‌ترین آثار در جاز کول قطعهٔ (Boblicity) ،(۱۹۴۹) ساختهٔ مایلز دیویس و گیل اِوَنس (Gil Evans) - تنظیم‌کنندهٔ قطعه - است (این قطعه در گلچین بنیاد اسمیتسونی از آثار کلاسیک جاز آمده است). این قطعه برای گروهی نامتعارف از همنوازان شامل نُه ساز گوناگون یعنی ترومپت، ترومبون، هورن، توبا، ساکسوفون‌های آلتو و باریتون، پیانو، باس و طبل‌ها ساخته شده است. صدای هموار، قوام‌یافته و یکپارچهٔ این همنوازان معرف سبک جاز کول است.

برخی از گروه‌های جاز کول، مانند Modern Jazz Quartet، تأثیر پذیرفته از آثار باخ هستند و به بافت پُلی‌فونیک و استفاده از تقلید گرایش دارند. کوارتت دِیو بروبک (Dave Brubeck Quartet)، گروه برجستهٔ دیگری است که تأثیر پذیرفته از موسیقی 'کلاسیک' است. این گروه در به‌کارگیری وزن‌های نامرسوم در جاز، مانند 4^3 و 4^5 (در قطعهٔ Take Five) و 4^7 (در Unsquare Dance که در مبحث قبل آن را بررسی کرده‌ایم) پیشگام بوده است.

جاز آزاد

- اُرنِت کولمن و جان کالترین:

تا حدود ۱۹۶۰، گرایش بداهه‌نوازی‌های جاز آن بود که از فرم‌هائی با قاعده پیروی کنند. به بیان دیگر، واریاسیون‌های بداهه‌پردازانه حتی هنگامی‌که از ملودی اصلی دور می‌شدند نیز طول و ساختار آکوردی آن را حفظ می‌کردند. در دههٔ ۱۹۶۰، برخی از موسیقیدانان این سنت را کنار گذاشتند و سبک جاز آزاد را پدید آوردند، سبکی که دیگر مبتنی بر فرم‌های با قاعده و الگوهای آکوردی ثابت نبود.

اُرنت کولمن (Ornette Coleman)، (متولد ۱۹۳۰) نوازندهٔ ساکسوفون آلتو و از آهنگسازان برجستهٔ جاز آزاد می‌گوید: 'اگر قرار است از توالی تعیین‌شده‌ای از آکوردها پیروی کنم، پس امکان نوشتن تکنوازی خود را نیز باید داشته باشم' . کولمن در ۱۹۶۰ گروهی هشت‌نفره را در استودیوی ضبط گردآورد تا جداگانه و جمعی و کم‌وبیش بدون هیچ قاعده‌ای برای ملودی، فرم یا هارمونی به بداهه‌نوازی بپردازند. ثمرهٔ این کار، اثری با عنوان Free Jazz بود که بی‌نظمی آشکار آن در خور قیاس با آثار تصادفی جان‌کیج و پیروانش در همان دوران است. (قسمتی از این اثر در گلچین بنیاد اسمیتسونی از آثار کلاسیک جاز آمده است). کولمن چنین توضیح می‌دهد: 'به اعضاء گروهم نمی‌گفتم چه کار کنند، می‌گذاشتم هر کس خودش را همان‌طور که می‌خواهد بیان کند' . با این همه، بسیاری از اجراهای گروه کولمن ساختار یافته‌تر از اثر Free Jazz هستند، زیرا با تمی غیر بداهه‌پردازانه آغاز می‌شوند و پایان می‌یابند. (نمونه‌ای از این گونه Lonely Woman است که آن نیز در گلچین بنیاد اسمیتسونی آمده است). کولمن نیز مانند دیگر بداهه‌پردازان جاز آزاد ایده‌های ملودیک و ریتمیک آثارش را از تم وام می‌گیرد و بسط می‌دهد. در بسیاری از اجراهای او، ضرب و تمپوی یکنواخت در قیاس با آثار پیشین جاز برجستگی بسیار کمتری دارند و به نوازندگان باس و سازهای کوبه‌ای آزادی ملودیک و ریتمیک بیشتری داده شده است.

موسیقیدان دیگری که در دههٔ ۱۹۶۰ به جستجوی آزادی‌های ریتمیک و هارمونیک پرداخت، جان کالترین (John Coltrane)، (۱۹۲۶ - ۱۹۶۷) بود؛ او به‌عنوان بداهه‌نواز، نوازندهٔ ساکسوفون تنور و سوپرانو و نیز آهنگساز، تأثیر فراوان بر نوازندگان و شنوندگان داشت. نوای ساز کالترین گسترده، پُرشور و در تمام گستره‌های صوتی به یک اندازه نیرومند است - که این خصوصیتی نامعمول به‌شمار می‌آید. او می‌توانست بالاتر از زیرترین گسترهٔ معمول ساز خود بنوازد و آرپژهایش چنان برق‌آسا اجراء می‌شدند که صوتی یکپارچه و زنجیروار را پدید می‌آورند. التهاب و سودازدگی بداهه‌نوازی‌های او گاه صداهائی را پدید می‌آورد که شاید واژه‌های 'فریاد' ، 'شیون' و 'جیغ' توصیف‌کنندهٔ آن باشند.

سبک جان کالترین از اواخر دههٔ ۱۹۵۰، دورهٔ همکاری او با مایلز دیویس، تا زمان مرگ نابه‌هنگامش در ۱۹۶۷ در ۴۰ سالگی، پیوسته تکامل یافت. در نخستین اجراهای او - مانند اجراء نوگرایانهٔ Giant Steps در ۱۹۵۹ - شمار فراوانی از آکوردهای پیچیده که به‌سرعت تغییر می‌یابند جلوه‌ای برجسته دارند. از سوی دیگر، آثار پایانی او اغلب مبتنی بر شالوده‌ای از دو یا سه آکورد هستند که هر کدام در بخش همراهی‌کننده چندین میزان تداوم می‌یابند.

مک‌کوی تینر (McCoy - Tyner) پیانیست گروه کالترین، هنگام بداهه‌نوازی کالترین در مُدها یا گام‌هائی جز گام‌های ماژور و مینور، تک‌ صدائی را به‌صورت ایستا، مانند نت پدال، در خط باس تداوم می‌داد. استفادهٔ فزایندهٔ کالترین از نت‌های ایستا و گام‌های نامتعارف شاید بیش از هر چیز به سبب دلبستگی عمیق او به موسیقی هند و عرب بوده است.

همراهی ایستا در قطعهٔ Alabama) ۱۹۶۳) - از آثار دورهٔ میانی خلاقیت کالترین - که برای ساکسوفون تنور، پیانو، باس و طبل‌ها به نگارش درآمده، به‌کار گرفته شده است (این اثر نیز در گلچین بنیاد اسمیتسونی آمده است). این قطعهٔ کوتاه دارای فرم A B Á است. در بخش آغازین این قطعه، ملودی ساکسوفون، فقط با آرپژ بم و ممتد پیانو همراهی می‌شود. این ملودی اندیشناک اندک حسی از ضرب و وزن دارد. فقط در بخش میانی است که ضربی مشخص شنیده می‌شود. با بازگشت بخش آغازین (Á) با اجراء ریتم‌هائی پیچیده به‌وسیلهٔ باس و طبل‌ها، بخش همراهی‌کننده پویا‌تر می‌َشود.

جاز راک (فیوژن)

موسیقی راک در اواخر دههٔ ۱۹۶۰ و طی دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ به عاملی بسیار تأثیرگذار بر جاز بدل شد. این تأثیر به پیدایش جاز راک یا فیوژن ("Jazz Rock "Fusion) انجامید؛ سبکی نو که گرایش‌های بداهه‌پردازانهٔ نوازندگان جاز را با ریتم‌ها و رنگ‌های صوتی راک درهم آمیخت. جاز راک چنان محبوبیتی یافت که پس از عصر سوئینگ، در دهه‌های ۱۹۳۰ تا ۱۹۴۰، هیچ سبکی در جاز مانند آن را به خود ندیده بود.

گروه سازهای جاز راک در کنار سینتی‌سایزر، پیانو الکتریکی، گیتار الکتریکی و باس الکتریکی، سازهای آکوستیک را نیز شامل می‌شود. این سازهای آکوستیک اغلب همراه با وسایل جانبی الکتریکی به‌کار گرفته می‌شوند که دامنهٔ جلوه‌های صوتی آنها را وسیع‌تر می‌سازد. بخش کوبه‌ای در گروه جاز راک بزرگ‌تر از سبک‌های پیشین جاز و اغلب شامل سازهائی از آفریقا، آمریکای لاتین یا هند است. گروه‌های جاز راک، تنوعی چشمگیر در رنگ‌آمیزی پدید می‌آورند که این تا اندازه‌ای به سبب استفادهٔ خیال‌پردازانه از سینتی‌سایزر است. تکیهٔ موسیقی این گروه‌ها به‌جای آنکه بر فردیت هر کدام از سازها و نوازندگان باشد، بر صورت گروهی است. استفادهٔ ملودیک از باس الکتریکی و تکرار دائم فیگورهای ریتمیک از دیگر ویژگی‌های جاز راک هستند.

یکی از مهم‌ترین موسیقیدانان سهیم در پیشرفت جاز راک، مایلز دیویس بوده است که آلبوم‌های سال ۱۹۶۹ او با نام‌های In a Silent Way و Bitches Brew راهنمای بسیاری از آثار جاز دههٔ بعد شد. بسیاری از نوازندگانی که با دیویس در این آلبوم‌ها همکاری داشته‌اند - از آن میان پیانیست‌هائی همچون هِربی هَنکاک (Herbie Hancock)، چیک کوریا (Chick Corea) و جو زَوینال (Joe Zawinul) و نیز نوازندهٔ ساکسوفون وِین شورتر (Wayne Shorter) - به پیشگامان جاز راک در دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ بدل شدند.

جاز راک فقط یکی از سبک‌های فرعی جاز در دهه‌های ۱۹۷۰، ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ بود. تمام گونه‌های جاز که به بررسی آنها پرداخته‌ایم - نیواورلئان، سوئینگ، بیباپ، جاز کول و جاز آزاد - دوستداران و اجراء‌کنندگان پابرجائی برای خود داشته‌اند. موسیقیدانان جاز، اکنون نیز همچون نخستین سال‌های پیدایش این سبک، به کاوش در پی‌دستمایه‌هائی نو برای پیشبرد هر چه بیشتر هنرشان ادامه می‌دهند.