جمعه, ۱۰ فروردین, ۱۴۰۳ / 29 March, 2024
مجله ویستا

فرانتز لیست


در دههٔ ۱۸۴۰، جوانی خوش‌سیما، جذاب و بلندمو به اجراهائی شگفت و فوق‌انسانی با پیانو پرداخت و اروپائی‌های دوستدار موسیقی را سخت مبهوت و حیرت‌زده کرد. فرانتز لیست (۱۸۸۶ - ۱۸۱۱)، مردی که از زنان دل می‌ربود و نوازنده‌ای پُرجلوه و باور نکردنی بود، دل‌های بسیاری را از پاریس تا مسکو به تسخیر درآورد. موسیقیدانان نیز هم‌اندازهٔ مردم دوستدار کنسرت به افسون نوازندگی او دچار بودند. برامس گفته است: 'کسی که نوازندگی لیست را نشنیده باشد نمی‌تواند از نواختن پیانو سخنی به میان آورد' . پوشن آرزو می‌کرد که می‌توانست اتودهای پیانوئی خودش را آنگونه که لیست اجراء می‌کرد بنوازد. شومان نوشته است: 'لیست با هنرش تک‌تک حاضران را به دام انداخته و با آنها به دلخواه خود رفتار می‌کرد. در چند ثانیه، ظرافت، جسارت، زیبائی و آشوب یکی پس از دیگری سر می‌رسند؛ ساز زیر دست استاد می‌گدازد و می‌درخشد' .
فرانتز لیست، یکی از پیشگامان برجستهٔ تاریخ موسیقی، در مجارستان زاده شد. پدرش مباشر املاک خاندان استرهازی بود، خاندانی که هایدان نیز به آنان خدمت کرده بود. او از یازده سالگی در وین به تحصیل پرداخته و آنجا با شوبرت و بتهوون دیدار کرده بود.
پاریس، شهری که نهضت رمانتیک در آن به شکوفائی رسیده بود و کعبهٔ آمال نوازندگان چیره‌دست به‌شمار می‌آمد، از نواجوانی تا واپسین سال‌های سومین دههٔ زندگی لیست مأوای او بود. در نوزده سالگی، هنگامی‌که به‌عنوان پیانیستی برجسته شناخته شده بود، از مهارت و استادی پاگانینی، ویولونیست چیره‌دست، شگفت‌زده شد. جلوه‌های ناشنیده‌ای که پاگانینی از ویولون برمی‌آورد، شنوندگان را از خود بی‌خود می‌کرد، چنانکه کم‌وبیش گمان می‌بردند از شیطان درست می‌گیرد. لیست جوان بر آن بود که پاگانیتی پیانو شود. چند سالی از اجراء کنسرت دست کشید، روزانه بین هشت تا دوازده ساعت به تمرین پرداخت و سپس شاید بتوان گفت که به‌عنوان بزرگ‌ترین پیانیست زمان خود سربرآورد.
لیست برای نمایش چیره‌دستی بی‌همتایش در نوازندگی پیانو، مجموعه اتودهائی به‌نام اتودهای برتر (Transcendental Etudes) ساخت و قطعه‌های پاگانینی برای ویولون را برای پیانو تنظیم کرد. لیست نوشته است: 'پیانویم خود من، زبان مادری من و زندگی من است ... ده انگشت انسان توان بازآفرینی هارمونی‌هائی را دارد که صدها اجراء‌کننده پدید می‌آورند' . او بر مبنای اجراء ارکستری یکی از موومان‌های سنفونی فانتاستیک برلیوز، تنظیم پیانوئی خود از آن موومان را اجراء کرد و تأثیری بسیار نیرومندتر از اجراء ارکستری آن پدید آورد. او سال‌های ۱۸۳۹ تا ۱۸۴۷ را به‌گونه‌ای خستگی‌ناپذیر به سفر در اروپا و اجراء آن پیانوئی‌اش گذراند و تحسین بی‌سابقهٔ همگان را نصیب خود کرد.
لیست خواستار مطرح شدن به‌عنوان آهنگسازی جدی نیز بود. در سی‌وشش سالگی، از سفر و اجراء آثارش در اروپا دست کشید و رهبر ارکستر دربار دوک بزرگ وایمار شد. از آن پس، آثار ارکستری فراوانی آفرید و فرم جدیدی از موسیقی برنامه‌ای را پدید آورد که بر آهنگسازان بعدی تأثیر گذاشت. وایمار کانون موسیقی نو شده بود و لیست آثار آهنگسازان هم‌عصرش - از آن میان برلیوز، شومان و واگنر - را رهبری می‌کرد. او یکی از سخاوتمندترین موسیقیدانان جهان بود و در وجودش نشانی از خودخواهی دیده نمی‌شد؛ حمایت مالی و اجرائی و از واگنر نقشی حیاتی در موفقیت این آهنگساز داشت. صدها پیانیست با استعداد به‌سوی وایمار روانه می‌شدند و او بی‌دریافت پول به آنها درس می‌داد.
لیست در زمینهٔ موسیقی نویسنده‌ای پُرکار نیز بود و نقد موسیقی و کتاب‌هائی دربارهٔ شوپن و موسیقی کولی‌ها منتشر می‌ساخت. تلاش‌های ادبی او با کمک دو بانو که با آنان روابطی دیرپا داشت انجام می‌گرفت. این دو تن، هر دو نویسنده و از اشراف بودند. نخستین آنها کنتس‌ ماری داگو (Countess Marie d'Agoult) بود که همسرش را ترک گفت تا به لیست زندگی کند. (کوزیما، یکی از سه فرزند کنتس داگو و لیست نیز بعدها همسرش را ترک کرد تا با ریشارت واگنر ازدواج کند). همکار دیگر لیست در وایمار، شاهدخت روس کارولین ساین - ویتگشتاین (Carolyne Sayn - Witgenstein)، بانوئی بسیار مذهبی بود که پژوهشی در بیست‌وچهار جلد با عنوان دلایل درونی ضعف برونی کلیسا نوشته است.
منش چند سویه لیست در زندگی، در ۱۸۶۱ دستخوش دگرگونی شدید دیگری شد. او که از شرایط موجود در وایمار ناخشنود شده بود، از مقامش کناره گرفت و برای پی‌گیری تحصیلات مذهبی به رُم رفت. در ۱۸۶۵ به جامهٔ کشیشان درآمد و رتبه‌های کوچک روحانی یافت. معاصران لیست از ناهمگونی ظاهری کارهای او مبهوت بودند: دون ژوانی زبانزد و نوازنده‌ای شیطانی، کشیش شود! لیست در رُم، با این احساس که رسالتی در اصلاح و احیاء موسیقی کلیسا دارد، به آفرینش اوراتوریو و مس پرداخت.
او واپسین هفده سال عمر را میان رُم، وایمار و بوداپست، شهری که در آن مدیر آکادمی موسیقی شد، در سفر بود. در این سال‌ها آثار پیانوئی تجربی و غریبی آفرید که جلوهٔ پیشرس موسیقی سدهٔ بیستم در آنها دیده می‌شود. گرچه واپسین آثارش چندان درک و ستوده نشد، اما لیست دیگر به اسطوره‌ای زنده بدل شده بود. دوک بزرگ وایمار، که لیست زمانی در استخدام او بود، گفته است: 'او همان چیزی بود که هر شاهزاده‌ای می‌بایست باشد' .
  موسیقی لیست
دربارهٔ موسیقی لیست بحث و جدل فراوان است. برخی آن را سطحی و گزافه‌گو می‌دانند و برخی از شیوائی برون‌گرایانهٔ رمانتیک آن لذت می‌برند، اما کمتر کسی نوآوری، تأثیرگذاری و اهمیت لیست را به‌عنوان پدید آوردندهٔ پوئم‌سنفونیک (symphonic poem or tone poem) نفی می‌کند.
لیست در استفاده از پیانو به شیوه‌هائی نو دست یافت؛ پیانو در دستان او تأثیر ارکستری کامل را داشت. در راپسودی‌های مجار، که بر نسلی از آهنگسازان ناسیونالیست تأثیر گذاشت، لیست پیانو را چنان به‌کار گرفت که گاه صدائی مانند سیمبالوم (Cimbalom: سازی مجار، که با مضراب‌های دستی نواخته می‌شود - م). داشته باشد و گاه نیز صدای همچون گروهی کامل از نوازندگان کولی از آن برآید. ملودی‌های تغزلی او با زنجیرهٔ شتابانی از نت‌ها آذین یافته و گاه ملودی‌های گسترهٔ صوتی میانی چنان در حلقهٔ آرپژها قرار می‌گیرند که گوئی قطعه سه‌ دستی اجراء می‌شود. تنظیم‌های پیانوئی لیست از اپراها و سنفونی‌ها، این امکان را فراهم آورد که پیش از عصر گرامافون و کنسرت‌های متعدد بتوان این آثار بزرگ ارکستری را بر پیانوهای شخصی نواخت.
لیست، پوئم سنفونیک را پدید آورد که اثری ارکستری و تک‌موومانی است و کم‌بیش بر مبنای ایده‌ای ادبی یا تصویری ساخته و پرداخته می‌شود او در پوئم سنفونیک‌ها و دیگر آثارش، حالت‌های متضاد را به مدد تغییر و تبدیل‌های تماتیک وحدت می‌بخشید: یک ایدهٔ موسیقائی در سراسر اثر پدیدار می‌شود اما هر بار چنان تغییر می‌کند که سرشتی دیگر می‌یابد. برای نمونه، در پرلودها (Les Preludes) که معروف‌ترین پوئم سنفونیک او است، یک موتیف اصلی در بخشی از قطعه به‌صورت شاهوار، در بخشی دیگر به شکل یک تم عاشقانه و در بخش پایانی به‌صورت مارش ظاهر می‌شود. لیست گرچه بی‌تردید برای وضوح و روشنی روند موسیقائی آثارش، ذکر اشار‌ه‌های ادبی ویژه‌ای را ضروری می‌دانست اما موسیقی او، مانند بیشتر آثار برنامه‌ای، بدون برنامه نیز می‌تواند جذاب باشد. لیست از فرم چهار موومانی و تثبیت‌شدهٔ سنفونی و نیز فرم سونات، چنانکه استادان کلاسیک به‌کار برده بودند، پیروی نکرد.
آثار ادبی گوته (که او سنفونی فاوست را در ۱۸۵۴ بر مبنای یکی از آنها آفرید) و آثار دانته (که الهام‌بخش سنفونی دانته در ۱۸۵۶بود) از منابع ادبی الهام‌بخش و محبوب او بودند. بسیاری از ساخته‌های لیست با مضامینی همچون ابلیس با مرگ مرتبط هستند و عنوان‌هائی مانند والس‌ مفیستو (Mephisto WaItz)، رقص مرگ (Totentanz)، و یا سوگواری‌ها (Funérailles) دارند. تغییرهای مداوم تمپو و حالت و نیز نوسان میان خشمی ابلیس‌وار و مداقهٔ نیمه‌مذهبی سهمی به‌سزا در پیدایش حالت بداهه‌سرایانهٔ موسیقی او دارند.
موسیقی لیست بر بسیاری از آهنگسازان، از جمله واگنر، تأثیر گذاشت، چنانکه واگنر گفته است: 'هنگام آهنگسازی و ارکسترنویسی، همواره تنها به شما می‌اندیشم' . لیست در مقام نوازنده‌ای حیرت‌انگیز، آهنگسازی نوآور و شخصیتی شگفت نمایندهٔ تمام عیار نهضت رمانتیک است.
- اتود برتر شمارهٔ ۱۰، در فامینور:
این اتود که همچون خود لیست خیره‌کننده، شوریده و نیز شاعرانه است، یکی از عالی‌ترین قطعه‌های تکنیکی دورهٔ رمانتیک به‌شمار می‌آید. لیست در ۱۸۲۴، هنگامی‌که فقط سیزده سال‌ داشت، نسخهٔ ساده‌تر این قطعه را ساخته و آن را در مجموعه اتودی دوازده قطعه‌ای گنجانده بود. پانزده سال بعد، در اوج چیره‌دستی و استادی، نسخهٔ بازبینی شدهٔ آن قطعه را که لازمهٔ اجراء آن مهارت تکنیکی برتر و کم‌وبیش فوق‌انسانی پیانیست بود، منتشر ساخت. (شومان چنان مقهور اتودهای لیست بود که آنها را چنین توصیف کرده است: 'اتودهائی توفانی و هراس‌آور که فقط ده یا دوازده نوازنده در سراسر جهان توان اجراء آن را دارند' ). او در ۱۸۵۱، پس از کناره‌گیری از صحنهٔ کنسرت، نسخهٔ سوم و نهائی این قطعه را - که به بررسی آن خواهیم پرداخت - به‌عنوان 'نشانی از احترام، سپاس و دوستی' به‌ کارل چرنی (Karl Czerny)، استاد پیانویش تقدیم کرد.
این اتود با پاساژهای دست‌چپش، که مستلزم جهش‌ها و تغییرهای سریع و وضعیت دست است، نوازنده را از توش و توان می‌اندازد.


همچنین مشاهده کنید