یوزف هایدن (۲)

هایدن در ۱۷۹۵، سرفراز و ثروتمند، به وین بازگشت و روابط پُربار خود را با خاندان استرهازی تداوم بخشید. نیکولاس دوم، شاهزادهٔ تازه از ذوق گسترده و متنوع پدرش در موسیقی بهره‌ای نداشت و فقط دوستدار موسیقی مذهبی بود. هایدن پذیرفت که سالانه یک مس برای او بسازد. به این ترتیب، او شمس آفرید که همگی نشان از سبک متعالی و درخشانی دارند که در سنفونی‌های لندن نیز آن را به‌کار بسته بود. در این دوران، که واپسین سال‌های شصت ‌سالگی را پشت سر می‌گذاشت، دو اوراتوریو به‌نام‌های آفرینش (۱۷۹۸) و فصل‌ها (۱۸۰۱) آفرید. سدهٔ نوزدهم، این آثار چنان محبوب بودند که برای اجراء آنها گروه کُر و ارکستر تشکیل می‌شد.

هایدن در ۱۸۰۹، به‌هنگام اشغال وین توسط ارتش ناپلئون، در هفتاد و هفت سالگی درگذشت. مراسم یادبود او گویای شأن و اعتباری است که به آن دست یافته بود: ژنرال‌های فرانسوی و گارد احترام فرانسه در این مراسم به مردم وین پیوسته بودند.

- موسیقی هایدن:

هایدن، رهیاب سبک کلاسیک و در تکامل بخشیدن به سنفونی و کوارتت زهی پیشرو بود. موتسارت و بتهوون هر دو از سبک او تأثیر پذیرفتند. موسیقی هایدن، مانند شخصیت او، سرزنده و بی‌پیرایه و بازتاب بینشی مثبت و سلامت است.

هایدن هیچ‌گاه رقص‌ها و ترانه‌های روستائی دهکدهٔ کوچک زادگاهش را از یاد نبرد و بسیاری از آثار او رنگ و بوئی از موسیقی عامیانه دارند. او در آثارش، نغمه‌های عامیانه را بی‌کم و کاست به‌کار گرفته یا خود به آفرینش چنین ملودی‌هائی پرداخته است. منوئه‌های او بیشتر پُرغوغا و پایکوبانه‌ هستند تا آنکه متین و موقر باشند. اوراتوریوهائی که در واپسین سال‌های عمر ساخته است، یعنی آفرینش (۱۷۹۸) و فصل‌ها (۱۸۰۱)، بازتاب عشق او به طبیعت و نیز دربردارندهٔ توصیف‌های موسیقائی زنده و شوخ‌طبعانهٔ او از توفان، تگرگ، جانواران، پرندگان و ماهی‌ها هستند.

هایدن استاد بسط و گسترش تم بود. او تم‌ها را به تکه‌هائی کوچک تقسیم می‌کرد تا به ‌سرعت به‌وسیلهٔ سازهای گوناگون اجراء و تکرار شوند. چیره‌دستی او در بسط و گسترش تم، او را توانا می‌ساخت که یک موومان کامل را فقط بر مبنای یک تم بپروراند. در چنین موومان‌هائی، تضاد حالت از دگرگونی‌های بافت، تونالیته، ریتم، دینامیک و ارکستراسیون سرچشمه می‌گیرد. لذت نافذ و تأثیرگذار ریتم‌های سرزندهٔ او، دلیل شور و شیدائی مردم لندن را هنگام برپائی کنسرت‌های او آشکار می‌کند.

او گفته است: 'ترجیح می‌دهم نیمهٔ شوخ و مضحک زندگی را ببینم' و در آثارش نیز با بهره‌گیری از سکوت‌ها و تغییرهای نامنتظر تمپو و نیز دگرگونی‌های ناگهانی دینامیک و زیر و بم، جلوه‌هائی کُمیک ساخته است. پیشتر، یکی از شوخی‌های موسیقائی او را در موومان دوم سنفونی شگفتی دیده‌ایم، آنجا که تمی ملایم ناگهان با آکوردی قوی قطع می‌شود.

۱۰۴ سنفونی هایدن، که از حدود ۱۷۸۵ تا ۱۷۹۵ در دورانی کم‌وبیش سی‌وپنج ساله ساخته شده‌اند، محور حجم عظیم آفریده‌های او هستند. دوازده سنفونی آخر (شماره‌های ۹۳ تا ۱۰۴) که در دههٔ ۱۷۹۰ برای اجراء در کنسرت‌های همگانی لندن ساخته شده بودند، مدت‌های مدید تنها سنفونی‌های هایدن بودند که به‌گونه‌ای شایسته اجراء می‌شدند. امروزه با تلاش‌های جسورانهٔ پژوهشگران و اجراکنندگان، سنفونی‌های قدیمی‌تر هایدن که برای اجراء در استرهازا یا دیگر قصرها ساخته شده بودند بیش از پیش اجراء می‌شوند. بسیاری از سنفونی‌های مشهور هایدن نام‌هائی مستعار دارند، مانند سنفونی‌های شگفتی (شمارهٔ ۹۴)، نظامی (شمارهٔ ۱۰۰)، ساعت (شمارهٔ ۱۰۱)، و غرش طبل (شمارهٔ ۱۰۳).

سنفونی‌های هایدن و شصت و هشت کوارتت زهی او را مهم‌ترین آثارش داشته‌اند. برخی از پژوهشگران، هایدن را ابداع‌کنندهٔ کوارتت زهی می‌دانند. او ساختن کوارتت زهی را به دلیلی ویژهٔ آغاز کرد - در تابستان ۱۷۵۷، هنگامی‌که به‌عنوان نوازندهٔ ویولا برای اجراء موسیقی مجلسی به یک قصر دعوت شده بود، فقط سه نوازندهٔ دیگر در دسترس بودند. پیشکار قصر و کشیش محل ویولون می‌نواختند و ویولونسل نوازی به‌نام آلبرشتس‌برگر (Albrechtsberger) نیز در آنجا حضور داشت. آنجا بود که هایدن بیست‌وپنج ساله، به حکم ضرورت، نخستین اثر از مجموعه کوارتت‌هایش را که در طول زندگی به آفرینش آنها ادامه داد به نگارش درآورد. آثار هایدن، سونات‌های پیانو، تریوهای پیانو، دیورتیمنتوها، اپراها و مس‌هائی را نیز شامل می‌شود. تنوع آثار او حیرت‌آور است. هایدن بدعت‌گذار و تجربه‌گری بزرگ بود که از 'قوانی' قراردادی و مطلق در آهنگسازی تنفر داشت. او در این باره گفته است، 'فایدهٔ چنین قوانینی چیست؟ هنر آزاد است، و نباید با چنین قواعد خشکی به زنجیر کشیده شود. تنها و فقط گوش تربیت‌شده است که دربارهٔ تمام این مسائل حکم می‌کند، و فکر می‌کنم که من نیز مانند هر کس حق قانونی‌شکنی را دارم' .

- سنفونی شمارهٔ ۹۴ در سل ماژور (شگفتی؛ ۱۷۹۱):

هایدن مشهورترین سنفونی خود، شمارهٔ ۹۴ در سل ماژور (شگفتی)، را طی نخستین دیدارش از لندن در ۱۷۹۱ آفرید. این اثر در ۲۳ مارس ۱۷۹۲ توسط ارکستری با چهل نوازنده، که آن زمان ارکستری بزرگ به‌شمار می‌آمد، در کنسرتی همگانی اجراء شد. خبرنامهٔ دایری (Diary) چاپ لندن گزارش داد که این سنفونی جدید 'از ارزشی ویژه برخوردار است. اثری است ساده، ژرف و متعالی، به‌‌ویژه، موومان آندانته آن تحسین شده است' .

معاصران هایدن نام مستعار شگفتی را به سبب آکوردی قوی که ناگهان تم ملایم موومان آندانته را قطع می‌کند، برای این سنفونی ساخته‌اند. (بیشتر در بحث تم و واریاسیون این موومان را بررسی کرده‌ایم). هایدن در این باره چنین توضیح داده است: 'می‌خواستم مردم را با چیزی نو به شگفتی وا دارم و دست به‌کاری بی‌سابقه و درخشان بزنم' . ویژگی موسیقی هایدن در سنفونی شمارهٔ ۹۴، غافل‌گیری‌های موسیقائی، نغمه‌هائی با رنگ‌وبوی عامیانه و تضادهائی زنده و درخشان در رنگ‌آمیزی و دینامیک است.

- کنسرتو ترومپت در می‌بمل ماژور (۱۷۹۶):

کنسرتو ترومپت هایدن در می‌بمل ماژور، سرگذشتی جالب دارد. این اثر پس از نخستین اجراء در ۱۸۰۰، حدود ۱۳۰ سال به فراموشی سپرده شد. این کنسرتو در ۱۹۲۵ نخستین‌بار به چاپ رسید و پس از ضبط آن در دههٔ ۱۹۳۰ بر صفحهٔ گرامافون شنوندگان فراوان یافت.

امروزه، این کنسرتو به واقع محبوب‌ترین اثر هایدن است. هایدن این کنسرتو را در ۱۷۹۶ برای دوستش که ترومپت‌نواز دربار وین بود ساخت، دوستی که به ‌تازگی ترومپتی شستی‌دار اختراع کرده بود که می‌توانست تمام گام کروماتیک را بنوازد. ترومپت شستی‌دار قرار بود جایگزین ترومپت عادی، که فقط قادر به اجراء نت‌های معدودی بود، شود اما این ترومپت تازه صدائی گرفته و ضعیف داشت و در حدود ۱۸۴۰ با ساخت ترومپت دریچه‌دار از رواج افتاد. امروزه این کنسرتو را با ترومپت دریچه‌دار اجراء می‌کنند.