سازهای زهی

ویولون، ویولا، ویولونسل (Cello) و کُنترباس (Double Bass) (که گاه به اختصار باس نیز نامیده می‌شود) گروه سازهای زهی ارکستر سنفونیک را تشکیل می‌دهند. رنگ صوتی این سازها مانند اندازه و وسعت صوتی آنها با یکدیگر تفاوت دارد؛ ویولون، کوچک‌ترین ساز این گروه و دارای زیرترین گسترهٔ صوتی در این خانواده است؛ کُنترباس بزرگ‌ترین ساز این گروه است و بم‌ترین گسترهٔ صوتی را دارد. در موسیقی سنفونیک، زهی‌ها به‌طور معمول یا آرشه، چوبی اندک خمیده که رشته‌های موی اسب در طول آن محکم کشیده شده، نواخته می‌شوند. زهی‌های ارکستر سنفونیک با زخمه زدن بر سیم‌ها نیز نواخته می‌شوند.

زهی‌ها در میان تمام گروه‌های سازی، دارای بیشترین تنوع صوتی و پهناورترین گسترهٔ بیانی هستند. رنگ‌های صوتی آنها گوناگون، وسعت‌های صوتی‌شان بزرگ و توانائی‌های دینامیکی آنها بسیار فراوان است. نوازندگان زهی می‌توانند صداهائی درخشان و چالاک یا کُند آهنگ و لرزان ایجاد کنند؛ آنها قادر هستند به ظرافت و لطافت یک آوازخوان، صداها را مهار کنند. نقش سازهای زهی در آثار ارکستری بیش از هر گروه دیگری از سازها است. نوای سازهای چهارگانهٔ زهی، حتی با وجود رنگ‌های صوتی متفاوت، به زیبائی در هم می‌آمیزد. در این مرحله، مطالعهٔ ساختمان زهی‌ها و شیوهٔ ایجاد صدا در آنها سودمند است؛ ویولون می‌تواند معرف تمام خانوادهٔ زهی‌ها باشد.

بدنهٔ چوبی و توخالی ویولون، چهار رشته از جنس زه یا سیم را بر خود نگه می‌دارد. سیم‌ها که در طول ساز کشیده و محکم شده‌اند در یک انتها به دنبالهٔ سیم‌گیر وصل شده، سپس از روی پُل (خرک) چوبی گذشته و در انتهائی دیگر محکم به دور گوشی‌هائی قابل تنظیم از جنس چوب پیچیده شده‌اند. پُل، سیم‌ها را به فاصله‌ای اندک از دستهٔ ساز چنان نگه می‌دارد که بتوانند آزادانه نوسان کنند و نیز نوسان سیم‌ها را به بدنه، جائی‌که نوسان‌ها در آن تقویت می‌شوند و رنگ‌ می‌یابند، منتقل می‌کند. هر سیم‌ با سفت یا شُل کردن یک گوشی با صدائی متفاوت از دیگری کوک می‌شود. (هر چه سیم کشیده‌تر باشد، صدا زیرتر است). نوازنده، آرشه را با دست راست بر سیم‌ها می‌کشد و آنها را به نوسان درمی‌آورد. سرعت کشیدن آرشه و میزان فشار آن بر سیم، شدت صدا (دینامیک) و رنگ آن را تعیین می‌کند. زیر و بم صداها توسط دست چپ تعیین می‌شود؛ نوازنده با فشردن نقاط مختلف سیم بر دستهٔ ساز، طول قسمت نوسان‌کنندهٔ سیم را تغییر داده و به این ترتیب زیر و بم صدای حاصل را دگرگون می‌کند. این کار را انگشت‌گذاری می‌نامند و به این ترتیب، قسمتی از سیم که میان انگشت و گوشی‌ها قرار گرفته از نوسان باز می‌ماند. با این شیوه می‌توان با هر کدام از چهار سیم ویولون گستره‌ای معین از صداهای زیر و بم را پدید آورد.

ویولا، ویولونسل و کُنترباس ساختمانی مشابه ویولون دارند و مانند ویولون نیز نواخته می‌شوند. چگونگی نواختن سازهای زهی - تکنیک‌های گوناگون نواختن این سازها - سبب جلوه‌های صوتی متنوعی است که آنها می‌توانند پدید آورند. متداول‌ترین تکنیک‌ها در نواختن زهی‌ها عبارتند از:

- پیتسیکاتو (Pizzicato) یا زخمه زدن بر سیم:

نوازنده در این شیوع اغلب با یکی از انگشت‌های دست راست بر سیم‌ها زخمه می‌زنند. در موسیقی جاز، کُنترباس بیشتر به‌صورت پیتسیکاتو به‌کار گرفته می‌شود.

- دوبل نت (Stop):

نوازندهٔ با کشیدن آرشه بر دو سیم می‌تواند دونت را همزمان به صدا درآورد. با چرخش سریع آرشه بر سه یا چهار سیم نیز می‌توان سه یا چهار نِت کم‌وبیش - و نه به‌طور دقیق - همزمان را نواخت.

- ویبراتو (Vibrato):

نوازنده با لمس و نگه‌ داشتن سیم و لرزاندن محل لمس با دست چپ، صدائی لرزان و بیانگر ایجاد می‌کند که این سبب تغییرهائی جزئی در زیر و بم صدا می‌شود و آن را گرم‌تر و غنی‌تر می‌کند.

- سوردین (Mute):

با قرار دادن سوردین (شبیه گیره‌ای کوچک) روی پُل می‌توان صدائی ضعیف‌تر یا گرفته ایجاد کرد.

- ترمولو (Termolo):

در این تکنیک، نوازنده با حرکت‌های ریز و تند آرشه بر سیم، صدائی را به‌سرعت تکرار می‌کند. این تکنیک در دینامیک قوی سبب حس تنش و اضطراب می‌شود و در دینامیک ملایم، صدائی سوسوزن و لرزان ایجاد می‌کند.

- هارمونیک‌ها (Harmonics):

با لمس ملایم نقطه‌های معینی از سیم و کشیدن آرشه، صدائی بسیار زیر و سوت مانند ایجاد می‌شود. (نگاه کنید به پیوست رنگ صوتی و صداهای هارمونیک).

- ویولون: اغلب نقش تکنواز (سولو) دارد. ویولون‌های ارکستر به دو گروه ویولون‌های اول و ویولون‌های دوم تقسیم می‌شود. ویولون‌های اول اغلب ملودی اصلی را می‌نوازند.

- ویولا: طول ویولا حدود پنج سانتیمتر بیش از ویولون است و به همین سبب وسعت صوتی آن بم‌تر است. رنگ صدای ویولا، تیره‌تر و حجم‌تر از ویولن است و صدایش درخشش صدای ویولون را ندارد.

- کُنترباس: کُنترباس صدائی بسیار تیره و حجیم‌ دارد و در نواختن نت‌ها، نسبت به دیگر سازهای زهی کمتر چابک است. صدای این ساز در ارکستر اغلب همراه یا ویولونسل و یک اُکتاو بم‌تر از آن شنیده می‌شود.

برخی از سازهای زهی بدون آرشه و با زخمه زدن بر سیم‌ها نواخته می‌شوند. مهم‌ترین این سازها هارپ و گیتار هستند. هارپ، تنها ساز زخمه‌ای است که کاربردی گسترده در ارکستر سنفونیک یافته است.

- هارپ: هارپ با چهل و هفت سیم که بر قابی مثلثی کشیده شده‌اند، دارای وسعت صوتی پهناوری معادل شش و نیم اُکتاو است. هارپیست با انگشتان دو دست بر سیم‌ها زخمه می‌زند.

- گیتار: گیتار شش سیم دارد که با انگشتان دست راست بر آنها زخمه زده می‌شود. پرده‌بندی دستهٔ ساز نشانگر محل انگشت‌گذاری بر سیم‌ها (با دست چپ) است.