مرحلهٔ انگیزشی

نوعى ديگر از انواع يادگيرى‌هايى که نياز به شناخت و تحليل دارد، يادگيرى از طريق مشاهده، سرمشق‌گيرى و تقليد است. بسيارى از دانش‌ها، مهارت‌ها و گرايش‌ها از طريق مشاهده و تقليد آموخته مى‌شوند؛ مثلاً وقتى که براى نخستين بار مى‌خواهيم رانندگى بياموزيم، اغلب درباره آن چيزى نمى‌دانيم، اما با مشاهدهٔ رفتار مربى چگونه عمل کردن را ياد مى‌گيريم. وقتى براى نخستين بار به يک مهمانى رسمى و مهم دعوت مى‌شويم، ممکن است با ميزى پر از قاشق‌ها، چنگال‌ها، ليوان‌ها و غذاهاى متنوع روبه‌رو شويم و ندانيم چگونه شروع به خوردن کنيم؛ اغلب صبر مى‌کنيم تا افراد ديگر، بويژه افراد سرشناس و با خصلت‌هاى پسنديدهٔ اجتماعى شروع کنند، آنگاه ما شروع به خوردن مى‌کنيم. اين نمونه‌ها نشان مى‌دهند که چگونه بسيارى از رفتارهاى ما از طريق مشاهدهٔ رفتار ديگران شکل مى‌گيرد. الگوهايى همچون رفتار مربيان رانندگى و افرادى با خصلت‌هاى پسنديدهٔ اجتماعي، رفتار ما را هدايت مى‌کنند و سبب تغيير رفتار و يادگيرى ما مى‌شوند.

يادگيرى از طريق مشاهده را مى‌توان بر اساس نظريهٔ يادگيرى اجتماعى (social learning throry)، بررسى کرد؛ زيرا بر اساس اين نظريه، مردم نه در اثر نيروهاى درونى رانده مى‌شوند و نه محرک‌هاى محيطى آنها را به سوى عمل مى‌راند، بلکه کارکردهاى روان‌شناختى بر حسب يک تعامل دو جانبه بين شخص و عوامل تعيين‌کنندهٔ محيطى تبيين مى‌شوند. روانشناسان پيرو اين نظريه در بررسى عوامل مؤثر در رفتار، تنها به تحليل رويدادهاى محيطى که رفتار فرد را بر مى‌انگيزند يا آن را کنترل مى‌کنند توجه ندارند، بلکه به متغيرهاى شخصي، مانند انديشه‌ها، برداشت‌ها و تصورات ذهنى فرد نيز مى‌پردازند. اين متغيرهاى شخصى محصول تاريخچهٔ يادگيرى فرد هستند که در متغيرهاى تعيين‌کننده محيطى رفتار تأثير مى‌گذارند؛ يعنى رفتار فرد محيط را مى‌سازد و اين محيط نيز خود رفتار را تحت تأثير قرار مى‌دهد. اين کنش و واکنش موجب يادگيرى يا تغيير رفتار مى‌شود. به عقيدهٔ اين روانشناسان، اگر ما قادر نبوديم در محيط اجتماعى از طريق مشاهده، رفتار و اعمال ديگران را ياد بگيريم، زندگى ما مختل مى‌شد. در چنين حالتى بايد وقت و نيروى زيادى صرف کسب دانش، مهارت‌ها و نگرش‌هاى مختلف مى‌کرديم و چه‌بسا در اين کار با اشتباهات زيادى روبه‌رو مى‌شديم، اما خوشبختانه ما بسيارى از دانش‌ها و مهارت‌هاى خود را از راه مشاهدهٔ رفتار و پيامد‌هاى رفتار والدين، معلمان و ديگران کسب مى‌کنيم.

از صاحب‌نظران معروف نظريه يادگيرى از طريق مشاهده، باندورا (Bandura) است.

مرحلهٔ توجه (‌attention) به رفتارهاى الگو

به نظر باندورا، نخستين مرحله يادگيرى از طريق مشاهده توجه به رفتار الگو است. اگر يادگيرنده به رفتار الگو توجه نکند، چيزى از آن رفتار نخواهد آموخت. البته موقعيت علمي، اجتماعي، سياسى و فرهنگى الگو در جلب توجه تأثير بسيارى دارد. والدين در خانواده و معلمان در مدرسه الگوهايى هستند که همواره رفتار شاگردان بر اساس مشاهدهٔ رفتار آنان شکل مى‌گيرد. علاوه بر والدين و معلمان، قهرمانان مذهبي، سياسي، اجتماعي، فرهنگى و هنرى نيز در يادگيرى افراد و شکل‌گيرى شخصيت آنان بسيار مؤثرند.

مرحلهٔ به يادسپارى رفتارهاى مشاهده شده

در فرايند يادگيرى از راه مشاهده، دو عامل توجه به عملکرد و بازنمايى نمادى (symbolic representation) آن عملکرد در حافظهٔ درازمدت (مرحلهٔ به يادسپاري) بسيار مهم و ضرورى هستند. بازنمايى اعمال مورد مشاهده به دو صورت تجسمى (تصور پديده‌ها در ذهن) و کلامى صورت مى‌پذيرد. بازنمايى‌ها و تمرين و تکرار در اين زمينه براى نگهدارى مطالب در حافظه و استفادهٔ بعدى از آنها نقش بسيار ارزنده‌اى دارد.

مرحلهٔ بازآفرينى

سومين مرحله از يادگيرى مشاهده‌اي، تبديل رمزهاى کلامى و تجسمى موجود در حافظه به اعمال آشکار است. اين مرحله يکى از مهم‌ترين مراحل يادگيرى از طريق مشاهده است؛ زيرا معلم در اين مرحله مى‌تواند نحوهٔ عملکرد شاگرد را در مقايسه با آنچه مى‌بايست آموخته باشد، ارزيابى کند. معلم با ارزيابى عملکرد، به نقايص رفتار شاگرد پى مى‌برد و به رفع آنها مى‌پردازد.

مرحلهٔ انگيزشى

يادگيرى از طريق مشاهده نيازى به تقويت ندارد، هر چند تقويت در اين نوع از يادگيرى بى‌تأثير هم نيست. رفتار ياد گرفته شده از راه مشاهده زمانى به عملکرد تبديل خواهد شد که با تقويت همراه باشد. تقويت در به فعليت درآوردن يادگيرى‌هاى بالقوه نقش بسيار مؤثرى دارد؛ مثلاً اگر شاگردى از مشاهدهٔ رفتار همکلاسى‌هاى خود رفتارى را ياد گرفته باشد و اين رفتار به وسيلهٔ والدين و معلمان تقويت شود، آن رفتار به عملکرد تبديل خواهد شد، اما اگر رفتار ياد شده توسط والدين و معلمان سرزنش و تنبيه شود، شاگرد ديگر آن رفتار را انجام نخواهد داد.