فرش سیستان

اختلاف شرایط اقلیمی در مناطق مختلف ایران (کوهستان، دشت و دمن، کویر) عامل تأثیرات و تغییرات در شرایط زندگی است. این تغییرات به نوبه خود تأثیر فراوان در همه مسائل، آداب و رسوم، سنن و هنرهای دستی که بافت گلیم نیز یکی از آنهاست دارد. بهتر بگوییم یکی از عوامل تنوع و گوناگونی بافت‌های ایران مختلف تهیه می‌شود. رختخواب پیچ (چادرشب)، خورجین و سجاده نمونه‌هائی از آنهاست. گلیم را می‌توان از دو جهت بررسی کرد: یکی از نظر بافت و دیگری از نظر نقش. بافت گلیم در ایران چندان گلیم را به طریق سوماک می‌بافند.

در بعضی نقاط، رنگ خاصی بیشتر استفاده می‌شد، یکی از علل اساسی آن امکان رشد گیاه رنگی مخصوص در آن سرزمین بوده است که برای تهیه آن رنگ مورد استفاده قرار می‌گرفت اما اکنون امکان تهیه رنگ‌ها در بازار بیشتر شده است و تقریباً می‌توان گفت که رنگ‌ها در همه جا متنوع است. نقوش گلیم به دلیل تکنیک خاص بافت، بیشتر به صورت اشکال هندسی است، با وجود این محدودیت، آن چنان تنوع و قدرت هنری وسیعی دارد که حتی در کتب هنری بین‌‌المللی دیده شده که دست بافت روستائی ایرانی (کسی که تحصیلی در زمینه فرم و رنگ ندارد) در مقایسه با کار هنری یک هنرمند (کسی که تحصیل و تجربه در زمینه هنر دارد) دارای ارزش هنری بیشتری است.

نکته جالب توجه این است که، به دلیل امکانات و تسهیلات ارتباطی که به مرور زمان بین روستاها و شهرها ایجاد شده است، بافندگان، امکان برخورد و آشنائی با دست بافت‌های یکدیگر را نیز پیدا کرده‌اند، این موضوع باعث می‌شود که هنگام بافت، نقوشی از مناطقی که گذر کرده‌اند به ذهنشان مانده باشد و یا شبیه آن نقوش را در گلیم خود بیاورند. برای مثال دیده شده است که نقش‌هائی شبیه به هم، هم در بافت‌های آذربایجان و هم در کردستان و یا جاهای دیگر نزدیک به این نقاط بافته شده است. از آثار و نوشته‌های مورخان و جهانگردان پیداست که بافتن جزو اولین هنرها و صنایع قبیله‌های پراکنده انسان‌ها بوده است. می‌توان گفت بافتن پارچه و گلیم تقریباً از یک زمان رواج یافته است.

حتی می‌توان گفت که انسان پیش از آنکه دست به ساختن خانه بزند، اقدام به بافتن کرده است. برای بافتن پارچه از الیاف ظریف‌تر و برای بافتن گلیم از الیاف ضخیم‌تر استفاده می‌شده است. در سال ۱۹۴۹ در سرزمین روسیه یک قطعه قالی به نام قالی (پازیریک) به حال انجماد، پیدا شد که مربوط به ۳۵۰ تا ۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح بوده است و به این ترتیب وجود قالی و گلیم در تمدن‌های باستانی فلات ایران ثابت گردید. فرش یاد شده دارای ۳۶۰۰ گره متقارن در هر دسیمتر مربع می‌باشد. نقش آن قالی بیانگر این است که برای رسیدن به چنین مهارتی در قالیبافی لازم است که بافنده از یک سنت حداقل هزارساله برخوردار باشد.

بدین ترتیب تاریخ پیدایش هنر گلیم‌بافی و قالیبافی در ایران حدوداً بین ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد تعیین شد. از آنجائی که گلیم زودتر از قالی بافته شده تاریخ گلیم‌بافی به ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد عنوان شده، که تاریخ آغاز نساجی است و از وسایل بافتی که از بهشهر به دست آمده تاریخ آن متعلق به ۶۰۰ سال قبل از میلاد است و نشان می‌دهد که از موی بز و گوسفند استفاده می‌شده است، اما در مورد پارچه مشخص نیست که از همین الیاف استفاده می‌کردند یا نه. در تپه‌های سیلک کاشان نمونه بافت پارچه متعلق به ۴۷۰۰ سال پیش به دست آمده است.

در حال حاضر گلیم وسیله‌ای است که به عنوان زیرانداز و پرده در چادرها و محل‌های عمومی نظیر قهوه خانه‌ها و نیز در تهیه لوازم زندگی و کار، مانند رختخواب بند (چادرشب)، سجاده، خورجین، جوال دیوارهای چادر، جل اسب، پشتی، سفره و . . . استفاده می‌شود که در این مقوله توضیح داده شده است.

ابزار گلیم بافی

ـ دار:

کلاً به دو نوع افقی و عمودی تقسیم می‌شود.

ـ نخ چله:

نخ چله معمولاً از پنبه با ضخامت‌های متفاوت است، در بعضی از روستاها از پشم برا ینخ چله (تار) استفاده می‌‌کنند. شاید به علت سهولت دسترسی پشم و عدم دسترسی به پنبه در بعضی موارد استثنائی نیز از ابریشم استفاده می‌شود.

ـ پشم:

پشم مراحل مختلف از چیدن، شستن، رشته شدن (ریسیدن) و رنگرزی را می‌گذراند و بعد از اتمام این مراحل به عنوان خامه شناخته می‌شود.

عملکردهای ضروری برای شروع بافت

ـ رنگرزی:

در شهرها متخصصان و در ایلات و عشایر خود بافندگان آن را انجام می‌دهند.

ـ چله کشی:

سوارکردن نخ (تار) روی چهارچوب «دار» است.

ـ نقشه کشی:

در شهرها و آموزشگاه‌ها نقشه روی کاغذ مخصوص طرح می‌شود و از روی نقشه، طرح روی دار پیاده می‌شود، در ایلات و روستاها خود بافنده، طرح را ذهنی روی دار پیاده می‌کند.

یکی از مهم‌ترین وسایل کار گلیم بافان «دار» است که در بعضی مناطق کارگاه نیز نامیده می‌شود. دارهای گلیم بافی هر منطقه بنابر سنت‌ها، عادات و مقتضیات آن منطقه هستند. عشایر به دلیل کوچ نشین بودن خود و از آنجا که الزام دارد تا ابازار گلیم را همراه با جابه جائی ایل و عشیرشان انتقال دهند، معمولاً از دارهای افقی که به راحتی قابل حمل بر پشت اسب و الاغ بوده و همچنین قابل استقرار در محل اسکان است استفاده می‌کنند، اما روستانشینان که در محل ثابتی زندگی می‌کنند به خاطر صرفه‌جوئی در اشغال جا از دارهای عمودی بهره می‌گیرند.

ـ دار افقی:

این دار شامل چهارچوبی است که معمولاً در ایلات متداول است. هرگاه که تصمیم به بافت بگیرند (معمولاً در جائی که ساکن می‌شوند) چهار گوشه آن را با میخ به زمین می‌کوبند و موقع حرکت میخ‌ها کنده می‌شوند و دار قابل انتقال می‌گردد. حتی می‌توانند دو تیر بالائی و پائینی (بدون چهارچوب‌های پهلوئی) را روی زمین به چهار میخ بکوبند و چله کشی کنند.

ـ دار عمودی:

این دار در جائی ثابت قرار دارد و به دلیل جلوگیری کمتر معمولاً در گوشه‌ای از فضای موجود قرار می‌گیرند. دار عمودی به سه نوع دار تقسیم‌بندی می‌شود:

۱. دار ثابت: در ساختمان این دار، محلی برای حرکت بافت نیست و بافنده خود، به وسیله نردبان‌هائی که به دو طرف دار بسته شده‌اند و به بالا می‌روند تغییر جا می‌دهد. دار ثابت از ابتدائی‌ترین انواع دار است. در این نوع دار گلیم به اندازه کادر داخلی دار بافته می‌شود.

۲. دار تبریزی: این نوع دار متداول‌ترین نوع دار عمودی است، در کار کردن با این دار بافنده تغییر جا نمی‌هد دو چوب تحتانی (زیردار) و فوقانی (سردار) دارد. سردار به وسیله پیچ و مهره قابل حرکت است. در موقع ضروری، دار شل می‌شود و پس از برگرداندن قسمت بافته شده به پشت، دوباره دار محکم می‌گردد. با این دار می‌‌توان دو برابر اندازه آن بافت. در حال حاضر این دارها با پیچ و مهره و به صورت آهنی ساخته می‌شوند که اصولی‌تر است. دارهای کوچک را می‌توان تمام فلزی ساخت، اما دارهای بزرگ به دلیل سنگینی، اشکال حمل و نقل و همچنین کنترلی است آن همچنان از چوب ساخته می‌شوند.

۳. دار گردان: در این نوع دار، نخ به سردار و زیر دار پیچیده می‌شود و از شروع بافت به تدریج از سردار باز و بافته می‌شود سپس به زیر دار برمی‌‌گردد. با این نوع دار می‌توان طول تارها، در نتیجه طول گلیم را به مقدار که می‌توان رساند، در این روش بافت، آنچه بافته شده است، به دلیل پیچیده بودن قابل رؤیت نیست و بعد از اتمام کار، بافته از دار باز می‌شود و قابل رؤیت است.

ـ چله کشی:

در چوب بالائی (سردار) باشد که بعد از بافتن در این سمت دار بتوان بافته را به پشت برگرداند. مهم‌ترین مرحله قبل از بافت، چله کشی است بعد از برپا داشتن دار باید نکات ضروری و مهم را در چله کشی در نظر داشت. نخ‌های چله معمولاً از جنس پنبه و به رنگ سفید هستند. در بعضی مناطق از پشم و به ندرت از ابریشم استفاده می‌شود نخ‌های چله (تار) باید به موازات یکدیگر و با فاصله مشخص بر روی دار پیچیده شوند. نخ‌های پنبه‌ای معمولی‌ترین نوع نخ تار هستند که پیچیدگی (تاب) آن قدرت استقامت و کششی تار را زیاد می‌کند از مشخصات دیگر آن یکدست و یکنواخت بودن نخ‌های چله (کلفت و نازک نباشند) است.

ـ نحوه بافت:

سرش آویزان است از لا به لای تارهای گلیم عبور می‌‌دهد و شکل مورد نظر را بیان می‌کند. هر ردیف پود گذاری یک رج نامیده می‌شود و لازم است بر روی هر رج بافته شده دفتین زده شود تا درگیری تار و پود استحکام کافی به خود بگیرد. نکتهء دیگری که در حین بافت گلیم دارای اهمیت فوق العاده است این است که چنانچه قرار باشد، گلیم به شکل ساده یا راه راه بافته شود می‌توان بافت را طبق انچه گفته شد تا پایان ادامه داد . ولی، از آنجائی که گلیم‌های ایرانی به ندرت بدین گونه می‌باشند و معمولاً دارای نقوش سنتی یا اشکال نباتی یا حیوانی (به گونه هندسی) هستند، بافندگان در صورتی که ناچار به استفاده از رنگ‌های مختلف در یک رج و در کنار همدیگر باشند در محل مورد نظر سر خامه (پرز) و خامه دیگری را که دارای رنگ دیگری است در کنار آن قرار و عمل بافت را ادامه می‌دهند، ولی چنانچه تکرار بافت به صورت عمودی و جنب یکدیگر ا زده رج تجاوز کند، حتماً لازم است تا خامه‌های رنگینی که در کنار هم قرار می‌گیرند در یکدیگر زنجیره شوند .یا به اصتلاح در یکدیگر کلید شوند که آن هم،چندین فرم متفاوت است. در غیر زنجیره کردن سوراخ‌هائی گلیم ایجاد می‌شود که از کیفیت گلیم می‌کاهد.