جمعه, ۱۰ فروردین, ۱۴۰۳ / 29 March, 2024
مجله ویستا

نگاهی به فرش دوره زندیه از دید محققان فرش ایران


هنگامی که به کتاب‌های فرش ایران رجوع می‌کنیم زمانی که به قالی دوره زندیه می‌رسیم همواره سکوتی عمیق یا تک مضرابی ضعیف ما را به تفکری ژرف پیرامون این هنر در عصر مذکور دعوت می‌کند که شاید خود عاملی شود برای پژوهش بیشتر پیرامون قالی این عصر در ایران. سیسیل ادوارد و در کتاب مشهور خود قالی ایران اشاره‌ای به این دوره می‌کند و به استناد به کتاب تاریخی سرجان ملکم کریم خان را فردی مدبر ولی بی‌سواد می‌خواند و در هنرهای این دوره که به بحث در مورد تجارت و ساخت آنها سخن به میان آورده اما از فرش زندیه سخنی نمی‌گوید البته دکتر سامی در کتاب خود بافندگی و بافته‌های ایران از دوران کهن اشاره دارد که قالی در اواخر حکومت زندیان باز در ایران رونق یافته است.
تورج ژوله نیز در کتاب برگی از قالی خراسان چنین می‌نویسد: آرام اولئاویوس که جز یک هیئت هفت نفره بود در زمان شاه عباس دوم به ایران آمد و در سفرنامه خود نوشت بهترین قالی‌ها در ایران بافته می‌شود پس از صفویه با حمله افاغنه تا مدتی ایران از جمله خراسان دچار آشوب و هرج و مرج شد و سرانجام در دوران سلسله قاجار وضع کمی بهبود یافت و فرش ایران از طریق دریا وخشکی به اروپا و سایر نقاط و به عنوان مهم‌ترین کالاهای صادراتی ایران مطرح شد.
استاد پرویز تناولی در کتاب قالیچه‌های تصویری ایران چنین می‌آورد با آمدن سلسله زندیه صلح و آرامش دوباره به ایران بازگردید و این بار شیراز مرکز هنر و هنرمندان ایران شد و هنر تصویرگری به اوج خود رسید و موضوع‌‌‌های تصویری در همه جا و در همه رشته‌ها از جمله روی سنگ و کاشی و گچ نقش بست و نقاشان زیادی به تهیه تابلوهائی از شاهزادگان و رقاصان و نوازندگان پرداختند و کار تصویرگری از انحصار کاخ‌ها بیرون آمد و به داخل خانهٔ اشراف راه یافت اما عمر سلسله زندیه چنین نپایید و سلسله قاجار بر روی کار آمد و تهران به پایتختی برگزیده شد. جواد یساولی در کتاب شناخت قالی ایران می‌گوید: نادر شاه جهت حفظ انسجام و یکپارچگی کشور فرصت آن را نیافت تا به مسایل هنری بپردازد لیکن رفته رفته با حفظ امنیت و آرامش ایجاد شده در سایه شجاعت و دلاوری ایرانیان هنری که در خفا به حیاتش ادامه می‌داد در دوره زندیه اعتبار بیشتری یافت و مورد توجه فرمانروایان قرار گرفت.
بازرگانان تبریزی به تأسیس کارگاه‌های فراوان قالیبافی نه تنها در تبریز بلکه در کرمان، مشهد، کاشان و سایر شهرهای ایران همت گماشته و قالی‌های بافته شده از طریق استانبول به اروپا راه یافت. آنچه که مستندات مکتوب نشان می‌دهد قالی دوره زندیه هر چه باشد نقطهٔ سکوت هارمونی بر صدای فرش ایران است نه شکوه صفوی را داراست و نه بدعت قاجار، از دید من فرش زندیه سکوت است یک سکوت که تصمیم تکامل و از طرفی انحطاط نوینی را آغاز می‌کند که دیروز نبوده و امروز هم نیست و به فردای زندیه که قاجار است تعلق دارد.


همچنین مشاهده کنید