سینمای ایران قبل از دههٔ سی

نخستين فيلم بلند صامت ايراني، 'آبى و رابي' توسط اوگانياسن جلوى دوربين رفت. در اين فيلم محمد ضرابى و غلامعلى سهرابى بازى مى‌کردند. نخستين نمايش عمومى در سينما 'ماياک' برپا شد. هيچ نسخه‌اى از اين فيلم در حال حاضر موجود نمى‌باشد. اين فيلم بعد از دورهٔ اول مدرسهٔ آرتيستى سينما ساخته شد.

در آغاز دههٔ دوم (۱۳۱۱)، اوگانياسن مقدمات تهيه فيلم دومش را آماده کرد و بعد 'حاجى‌ آقا اکتر سينما' با بازيگرى مُراد ساخته شد. اين فيلم با شکست روبرو شد. اوگانياسن را بايد نخستين فيلم‌نامه‌نويس، نخستين کارگردان، نخستين تدوين‌گر و مؤسس اولين مدرسهٔ آرتيستى دانست.

فيلم دختر لُر نخستين فيلم ناطق ايرانى توسط عبدالحسين سپنتا و اردشير ايرانى ساخته شد و در آبان ۱۳۱۲ به نمايش درآمد و موفقيت بى‌نظيرى کسب کرد.

فيلم‌هاى بعدى سپنتا، فردوسي، شيرين و فرهاد، چشم‌هاى سياه، ليلى و مجنون بودند.

در اواخر سال ۱۳۰۸، ابراهيم مرادي، کارگردان، نويسنده، فيلم‌بردار و مخترع، کار فيلم‌بردارى را به‌طور جدى شروع کرد. وى علاوه بر تهيه، نوشتن فيلم‌نامه و کارگرداني، فيلم‌بردارى فيلم را نيز برعهده گرفت 'انتقام برادر' را ساخت. سپس متوجه جريانات سينمايى در تهران شد و راهى پايتخت گرديد.

احمد گرجي، محمدعلى قطبي، احمد دهقان و مرادى در آغاز سال ۱۳۱۲ با تأسيس 'شرکت فيلم ايران محدود' و ثبت آن، کار خود را آغاز کردند. و فيلم 'بوالهوس' با انتخاب بازيگران و ساير عوامل آن توسط گروه ساخته شد ولى به دليل صامت بودن با توجه روبرو نشد.

پس از ۱۳۲۷ که سينماى ايران بار ديگر صاحب توليداتى شد و فعاليت خود را از سر گرفت، مرادى بار ديگر به سينما و فيلم‌سازى روى آورد. وى براى آخرين بار در سال ۱۳۳۸ براساس فيلم‌نامهٔ خودش 'مگو هر لکه‌دار' را کارگردانى کرد که جلوه‌اى نداشت.

ادامهٔ کار و فعاليت سينماى ايران نياز به پشتوانه مالى و اقتصادى داشت، ولى اين امر تحقيق نيافت؛ و ده سال پس از آخرين توليد دورهٔ اول، سينما در سکوت کامل بسر برد.

نخستين حرکت‌ها در سال ۱۳۲۳ آغاز شد. شرکت فيلم شرق تأسيس گرديد و کلاسى براى آموزش تأتر داير کرد و بعد ضمن روى صحنه آوردن برنامه‌هاى نمايشي، نسبت به تهيه فيلم نيز اقدام کرد. سپس 'استوديو درام' توسط گيلانى‌ها تأسيس شد؛ اما موفقيتى حاصل نکرد.

در سال ۱۳۲۵ پس از نمايش موفق نخستين فيلم خارجى با ناطق فارسي، فعاليت‌هاى فيلم‌سازى دوچندان شد.

در شروع دههٔ ۱۳۲۰، سالن‌هاى فعال در تهران عبارت بودند از: ايران، البرز، ديده‌بان (ماياک)، هما، ميهن، جهان، تهران، نو، روشن، تمدن، فردوسي، خورشيد، تجريش، ستاره، فوکس، رى و ملي.

فيلم‌هاى دههٔ ۱۳۱۰

فيلم‌هاى دههٔ ۱۳۱۰ بيشتر آمريکايي، فرانسوي، آلماني، روسى و مصرى هستند. بيشتر سينماها مشغول نمايش سريال‌هايى بودند که دو روز در هفته نمايش داده مى‌شد. اما سينماهاى بهتر و مجهزتر همهٔ ايام فيلم‌هاى نخستين بار را نمايش مى‌دادند.

نيمهٔ دوم سال ۱۳۱۳ پايان نمايش فيلم‌هاى صامت است. از سال ۱۳۱۴ کليهٔ‌ سينماها موظف به نمايش فيلم‌هاى ناطق شدند. برخى از فيلم‌هاى نمايش داده شده در دههٔ ۱۳۱۰ عبارتند از:

'کاميل' ساختهٔ جرج کيوکر، گرتاگاربو، رابرت تايلور

'کينگ‌کونگ' ساخته شو دساک، کوپر

'جويندگان طلا' چارلى‌چاپلين

'باستر ميليونر' (باسترکتيون)

'اتللو' اميل يانينگس

'موسى و فرعون' (نسخهٔ اوليهٔ ده فرمان)

'رابين‌هود الدورادو' (ساختهٔ ويليام ولمن، وارنر باکستر)

'آوازخوان ورشو' (ميشل وازنيسکي)

'مواظب باش' (تالماج)

'وداد' (ام‌کلثوم)

'پريچهر و پريزاد و هفت برادران کوتوله خوش‌خو و خوش‌خواب و خوش‌خنده و خوش‌گو و خوش‌خوان و خوش‌رو و خوش‌دل' (والت‌ديزني)