ساخت سنى جمعيت ايران در طول ۴۰ سال گذشته پيوسته جوان بوده است و نسبت جوانان در مقايسه با کل جمعيت از اهميت ويژه‌اى برخوردار بوده است. اولين سرشمارى رسمى و عمومى در سال ۱۳۳۵ توسط وزارت کشور انجام گرديد و بعد از آن نيز به فاصله‌هاى ده ساله سرشمارى‌هاى ديگرى نيز انجام گرديد. جمعيت هر کشور را مى‌توان در سه گروه سنى به شرح ذيل تقسيم‌بندى و معرفى نمود:
۱. گروه کودکان و نوجوانان زير ۱۵ سال (۱۴-۰) p
۲. گروه جمعيت بالقوه فعال، از ۱۵ سالگى درست تا ۶۴ سالگى درست (۶۴-۱۵) p
۳. گروه سالخوردگان از ۶۵ به بالا + (۶۵) p
آمارهاى جهانى نشانگر اين مطلب مى‌باشد که توزيع جمعيت در گروه‌هاى بزرگ سنى در همهٔ کشورهاى جهان يکسان و برابر نيست در کشورهاى در حال توسعه بيشترين تعداد جمعيت را کودکان و نوجوانان زير ۱۵ سال تشکيل مى‌دهند و در کشورهاى توسعه يافته بيشترين تعداد جمعيت را سالخوردگان تشکيل مى‌دهند.
در سال ۱۹۹۷ ميلادى طبق اطلاعات ارائه شده از سوى دفتر جمعيت سازمان ملل متحد ۳۲ درصد از جمعيت جهان در گروه سنى کمتر از ۱۵ سال و ۷ درصد در گروه سنى ۶۵ سال به بالا قرار داشته‌اند. طولانى‌تر شدن عمر جمعيت و کاهش ميزان بارورى در کشورهاى توسعه يافته سالخوردگى جمعيت را در اين کشورها به دنبال داشته است و برعکس در کشورهاى در حال توسعه به سبب بالا بودن سطح بارورى و کاهش طول عمر سبب جوانى جمعيت شده است. براساس تست ورتهايم کشورهائى که جمعيت زير ۱۵ سال آنها ۴۰ درصد يا بيشتر جمعيت را تشکيل داده باشند داراى ساخت جوان مى‌باشد.
P (۰-۱۴) > ۴۰% ۴ P
و کشورهائى که افراد زير ۱۵ سال آنها ۲۰ درصد و يا کمتر جمعيت را تشکيل بدهند داراى ساخت سنى سالخورده مى‌باشند.
P (۰-۱۴) < ۲۰%۴ P
کشور ايران با توجه به جدول (ميانه سنى جمعيت ايران در سرشمارى‌هاى ۱۳۷۵-۱۳۳۵) در طول ۴۰ سال گذشته داراى جمعيت جوان بوده و يکى از نشانه‌هاى جوانى جمعيت محاسبهٔ ميانهٔ سنى جمعيت است در ايران طبق آمارها ميانهٔ سنى از مرز ۲۰ سال تجاوز نمى‌کند، يعنى مى‌توان گفت که نيمى از جمعيت ايران کمتر از ۲۰ سال و نيمى ديگر بيشتر از ۲۰ سال سن دارند.
جدول ميانه سنى جمعيت ايران در سرشمارى‌هاى ۱۳۷۵-۱۳۳۵
سال-
جنس
۱۳۳۵
۱۳۴۵
۱۳۵۵
۱۳۶۵
۱۳۷۵
مرد
زن
مرد
زن
مرد
زن
مرد
زن
مرد
زن
ميانه سنى
۲۰
۲۰/۲
۱۷/۲
۱۷/۲
۱۵/۴
۱۶/۷
۱۷
۱۷
۱۹/۴
۱۹/۴
براساس نتايج سرشمارى سال ۱۳۳۵، ۲/۴۲ درصد از جمعيت کشور کمتر از ۱۵ سال و غيرفعال و ۸/۵۳ درصد از جمعيت کشور در گروه سنى ۶۴-۱۵ سال و سنين فعاليت و تنها ۴ درصد در گروه سنى ۶۵ ساله و بيشتر و غيرفعال مى‌باشند و نسبت بستگى (بار تکفل) حدود ۸۶ مى‌باشد. يعنى در مقابل هر ۱۰۰ نفر واقع در سن فعاليت در سال ۱۳۳۵، ۸۶ نفر در گروه سنى غيرفعال قرار داشتند.
و در سال ۱۳۴۵، ۱/۴۶ درصد از جمعيت کشور در گروه سنى زير ۱۵ سال، ۵۰ درصد در گروه سنى ۶۴-۱۵ سال و ۹/۳ درصد در گروه سنى ۶۵ ساله و بيشتر قرار دارند و نسبت بستگى حدود ۱۰۰ مى‌باشد.
و در سال ۱۳۵۵، ۴۱ درصد از جمعيت کشور در گروه سنى زير ۱۵ سال، ۷/۵۵ درصد در گروه سنى ۶۴-۱۵ سال و ۳/۳ درصد در گروه سنى ۶۵ ساله و بيشتر قرار دارند و نسبت بستگى حدود ۹۲ مى‌باشد.
و در سال ۱۳۶۵، ۵/۴۵ درصد از جمعيت کشور در گروه سنى زير ۱۵ سال، ۵/۵۱ درصد در گروه سنى ۶۴-۱۵ سال و ۳ درصد در گروه سنى ۶۵ ساله و بيشتر قرار دارند و نسبت بستگى حدود ۹۴ مى‌باشد.
و در سال ۱۳۷۵، ۵/۳۹ درصد از جمعيت کشور در گروه سنى زير ۱۵ سال ۱/۵۶ درصد در گروه سنى ۶۴-۱۵ سال و ۴/۴ درصد در گروه سنى ۶۵ سال و بيشتر قرار دارند و نسبت بستگى حدود ۸۷ مى‌باشد.
با توجه به آمار ۱۳۷۵-۱۳۶۵-۱۳۵۵-۱۳۴۵-۱۳۳۵ نسبت جمعيت زير ۱۵ سال در سال ۱۳۶۵ به‌شدت افزايش يافته است که نتيجهٔ بارورى بيش از حد دههٔ ۶۰ مى‌باشد. که حاکى از بار اقتصادى وارد بر جمعيت بالقوه فعال است.
نسبت وابستگى = P (۰-۱۴) + P (۶۵) +/P (۱۵-۶۵) × 100
ساخت سنى جمعيت تهران
براساس نتايج سرشمارى سال ۱۳۴۵، ۴۱ درصد از جمعيت شهر تهران کمتر از ۱۵ سال و غيرفعال مى‌باشند و ۵۶ درصد از جمعيت شهر تهران در گروه سنى ۶۴-۱۵ سال و در سنين فعاليت مى‌باشند و تنها ۳ درصد در گروه سنى ۶۵ ساله و بيشتر و غيرفعال مى‌باشند و نسبت بستگى يا بار تکفل حدود ۷۹/۰ مى‌باشد.
نسبت بستگى = P (۰-۱۴) + P (۶۵) / P (۱۵-۶۴) × 100
نسبت بستگى = ۴۱% + ۳% / ۵۶% = ۷۹/۰
يعنى در مقابل هر ۱۰۰۰ نفر واقع در سن فعاليت در سال ۱۳۴۵، ۷۹ نفر در گروه سنى غيرفعال قرار داشتند.
براساس نتايج سرشمارى سال ۱۳۵۵، ۸/۳۶ درصد از جمعيت شهر تهران کمتر از ۱۵ سال و غيرفعال مى‌باشند، ۹/۵۹ درصد از جمعيت تهران در گروه سنى ۶۴-۱۵ سال و در سنين فعاليت مى‌باشند و تنها ۳/۳ درصد در گروه سنى بالاى ۶۵ سال و غيرفعال مى‌باشند و نسبت بستگى حدود ۶۷/۰ مى‌باشد يعنى در مقابل هر ۱۰۰ نفر واقع در سن فعاليت در سال ۱۳۵۵، ۶۷ نفر در گروه سنى غيرفعال قرار داشتند.
براساس نتايج سرشمارى سال ۱۳۶۵، ۴/۳۷ درصد از جمعيت شهر تهران کمتر از ۱۵ سال و غيرفعال، ۲/۵۹ درصد از جمعيت شهر تهران در گروه سنى ۶۴-۱۵ سال و در سنين فعاليت و تنها ۴/۳ درصد در گروه سنى بالاى ۶۵ سال و غيرفعال مى‌باشند و نسبت بستگى حدود ۶۹/۰ مى‌باشد يعنى در مقابل هر ۱۰۰ نفر واقع درس فعاليت در سال۱۳۶۵، ۶۹ نفر در گروه سنى غيرفعال قرار داشتند.
براساس سرشمارى سال ۱۳۷۵، ۲۴/۳۴ درصد از جمعيت شهر تهران کمتر از ۱۵ سال و غيرفعال، ۴۲/۶۱ درصد از جمعيت شهر تهران در گروه سنى ۶۴-۱۵ سال و در سنين فعاليت و تنها ۱۱/۴ درصد در گروه سنى بالاى ۶۵ سال و غيرفعال مى‌باشند. نسبت بستگى حدود ۴/۶۲% مى‌باشد. با توجه به فزونى جمعيت جوان نسبت به جمعيت سالخورده، در حد متوسط (معمولاً نسبت بستگى بين ۵/۰ تا ۱/۱ نوسان دارد) و به تدريج با افزايش جمعيت واقع در سن فعاليت (طى سال‌هاى ۱۳۷۵-۱۳۴۵) از اين رقم کاسته مى‌گردد. لازم به ذکر مى‌باشد که کاهش نسبت بستگى اگر با ايجاد اشتغال در جامعه همراه نباشد نسبت بار تکفل افزايش مى‌يابد.
ساخت جنسى جمعيت ايران
شاخص نسبت جنسى که تعداد مردان در مقابل هر ۱۰۰ زن مى‌باشد تحت‌تأثير عوامل مختلفى مى‌باشد، از جمله نسبت پسر و دختر در بدو تولد، اختلاف مرگ و مير در نزد هر دو جنس (که در کشورهاى توسعه يافته عمر مردان کوتاه‌تر و در کشورهاى در حال توسعه عمر زنان کوتاه‌تر مى‌باشد بهدليل سوءتغذيه، بارورى‌هاى مکرر و اشتغال در مشاغل طاقت‌فرسا)، مهاجرت مردان و زنان به نقاط مختلف (عمدتاً مهاجرت مردان از کشورهاى در حال توسعه به توسعه يافته بهدليل پيدا کردن شغل و مهاجرت مردان روستائى در سنين کار و فعاليت اقتصادى در ۶ ماهه دوم سال (پائيز و زمستان) بهدليل کمبود کار در روستاها)، البته در مقياس جهانى فقط دو عامل اول يعنى مواليد و مرگ و مير دخالت دارد. گاهى در برخى از کشورهاى در حال توسعه بهدليل برترى جنس مردان عمدتاً در هنگام سرشمارى تعداد دختران و زنان را به‌صورت واقعى اعلام نمى‌نمايند.
معمولاً در هنگام تولد نسبت جنسى برابر ۱۰۰ دختر در مقابل ۱۰۵ پسر مى‌باشد. در کشور ما نسبت جنسى از سال ۱۳۳۵ لغاليت ۱۳۷۵ بين ۱۰۳ تا ۱۰۷ نوسان داشته است.
جدول توزيع نسبت جنسى ايران از ۱۳۷۵-۱۳۳۵
نسبت جنسى
۱۳۳۵
۱۳۴۵
۱۳۵۵
۱۳۶۵
۱۳۷۵
کل کشور
۱۰۳/۶
۱۰۷/۳
۱۰۶/۲
۱۰۴/۶
۱۰۳/۳
ساخت جنسى جمعيت شهر تهران
از کل جمعيت ساکن شهر تهران در سال‌هاى ۱۳۳۵، ۱۳۴۵، ۱۳۵۵، ۱۳۶۵ و ۱۳۷۵ به ترتيب ۸/۵۲ درصد، ۴/۵۲ درصد، ۶/۵۲ درصد، ۲/۵۱ درصد و ۴/۵۱ درصد را مردان و ۲/۴۷ درصد، ۶/۴۷ درصد، ۴/۴۷ درصد ۸/۴۸ درصد و ۶/۴۸ درصد را زنان تشکيل داده بودند. طبق ارقام فوق درصد جنسى مردان همواره بيشتر زنان بوده است. مى‌توان علت افزايش فوق را بالا بردن درصد مهاجرت مردان به شهر تهران براى به‌دست آوردن شغل مناسب، احتمال کم‌شمارى زنان در سرشمارى‌هاى فوق و کوتاه بودن طول عمر زنان نسبت به مردان بهدليل زايمان‌هاى مکرر، سوءتغذيه و کارهاى مشقت‌بار دانست.
جدول توزيع جمعيت تهران و ميزان رشد سالانه به تفکيک جنس و سال سرشمارى
