تحول جمعیت شهرنشین ایران و تمرکز جمعیت در شهرهای بزرگ

جمعيت ايران در مقياس بالاترى از نرخ متوسط رشد جمعيت در جهان، طى چهل سال اخير به سرعت افزايش يافته و مهاجرت‌هاى روستائى را به‌دنبال داشته و در نتيجه شهرنشينى به سرعت توسعه يافته است. از نخستين سرشمارى عمومى که در سال ۱۳۳۵ انجام گرفته تا سال ۱۳۴۵ جمعيت از ۹/۱۸ ميليون نفر به ۷/۲۵ افزايش يافته، در سال ۱۳۵۵ به ۳۳/۷ ميليون نفر رسيد؛ جائى که در سرشمارى سال ۶۵ به رقم ۵/۴۹ ميليون نفر نزديک شده و در سال ۷۰ به ۵۷ ميليون نفر رسيده است. اين افزايش سريع که طى ۳۵ سال بيش از سه برابر شده نتيجهٔ رشد طبيعى ۷/۲ تا ۴/۳ درصد ساليانه است که اگرچه نوساناتى داشته اما در مجموع هيچگاه رو به کاهش نرفته است. حتى در دوران انقلاب و پس از آن (بين سال‌هاى ۵۷ تا ۷۰) نرخ ساليانه رشد جمعيت باز هم افزايش يافته است.

جدول تعداد جمعيت کل کشور، نقاط شهرى و شهر تهران طى سال‌هاى ۷۰-۱۳۵۵ (۱)

نقاط - سال سرشمارى

۱۳۳۵

۱۳۴۵

۱۳۵۵

۱۳۶۵

۱۳۷۰ (۲)

کل کشور

۱۸،۹۵۴،۷۰۴

۲۵،۷۸۸،۷۲۲

۳۳،۷۰۸،۷۴۴

۴۹،۴۴۵،۰۱۰

۵۵،۸۳۷،۰۰۰

مناطق شهرى

۵،۹۹۶،۷۲۶

۹،۷۹۴،۲۴۶

۱۵،۸۵۴،۶۸۰

۲۶،۸۴۴،۵۶۱

۳۱،۸۳۶،۰۰۰

تهران

۱،۵۱۲،۰۸۲

۲،۷۱۹،۷۳۰

۴،۵۳۰،۲۲۳

۶،۰۴۲،۵۸۴

۶،۴۷۵،۵۲۷

نسبت درصد جمعيت تهران به مناطق شهرى

۲۵/۲

۲۷/۸

۲۸/۶

۲۲/۵

۲۳/۱

نسبت مناطق شهرى به کل کشور

۳۱/۶

۳۸/۰

۴۷

۵۴/۳

۵۷

نسبت جمعيت شهر تهران به کل کشور

۸

۱۰/۵

۱۳/۴

۱۲/۲

۱۲

(۱) . اطلاعات سرشمارى‌هاى مختلف و گزيدهٔ مطالب آمارى، (مرکز آمار ايران).

(۲) . در سال ۱۳۷۰ سرشمارى عمومى صورت نگرفته و تنها آمارگيرى جارى جمعيت در اختيار است رجوع کنيد به: مرکز آمار ايران، آمارگيرى جارى جمعيت، ۱۳۷۰، نتايج عمومي. ۱-۵۲.

جدول ميزان رشد سالانهٔ جمعيت طى سال‌هاى ۷۰-۱۳۳۵

نقاط - سال سرشمارى

۴۵-۳۵

۵۵-۴۵

۶۵-۵۵

۷۰-۶۵

کل کشور

۳/۱

۲/۷

۳/۹

۳/۳

مناطق شهرى

۵/۰

۴/۹

۵/۴

۴/۳

تهران

۶/۰

۵/۲

۲/۹

۳/۱

در همين مدت نسبت شهرنشينى که در سال ۱۳۴۵ تنها ۶۷/۳۷ درصد کل جمعيت را شامل مى‌شد، در سال ۵۵ به ۲۱/۴۹ درصد و در سال ۶۵ به ۵۷/۵۴ درصد و در سال ۷۰ به ۵۷ درصد رسيده است و به نظر مى‌رسد که تا سال ۷۵ از ۶۵ درصد کل جمعيت نيز فراتر رود. به اين ترتيب نسبت جمعيت شهرى و روستائى در طى اين مدت به کلى دگرگون و معکوس شده است. يعنى جمعيت روستائى از دوسوم کل جمعيت به يک‌سوم تقليل يافته و جمعيت شهرى از يک‌سوم کل جمعيت به حدود دوسوم کل افزايش، افزايش يافته است و اين امر در تمرکز شهرها و زندگى شهرى تأثيرات خاصى باقى گذاشته است. تعداد جمعيت شهرنشين از حدود ۶ ميليون در سال ۱۳۳۵ که ۹۸ نقطه را شامل مى‌شده به حدود ۲۷ ميليون نفر در سال ۶۵ و به ۳۲ ميليون نفر در سال ۷۰ رسيده که ۵۱۴۸ نقطه شهرى را شامل مى‌شود.

طى سال‌هاى ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۷ به‌علت وقوع جنگ تحميلى تعداد ۹ شهر شامل سرپل ذهاب، قصرشيرين، گيلان غرب، آبادان، اروند کنار، بستان، خرمشهر، دهلران و مهران از سه استان کرمانشاه، خوزستان و ايلام با مجموع جمعيت ۳۹۳،۰۲۷ نفر خالى از سکنه شده است. اين جمعيت نيز با توجه به عدم تأثير در جمعيت شهرى کشور به ساير نقاط شهرى مهاجرت نموده‌اند.