منشیان عهد فتحعلی شاه و محمد شاه

- فاضل‌خان گروسى مؤلف کتاب انجمن خاقان در شرح حال شعراى مداح فتحعلى شاه، يک نامه زيبا از او که به آقاخان محلاتى نوشته است بعد از اين ايراد کرده مى‌شود ـ شيوهٔ او شبيه به شيوهٔ عبدالرزاق بيک و نشاط است.

- ميرزا محمد صادق هماى مروزى ملقب به وقايع‌نگار منشى حضور فتحعلى شاه است و با قائم‌مقام مراسله داشته‌اند و قدرى متجدد است ولى نه چون قائم‌مقام و دو جلد کتاب شعر دارد در مدايح خاقان مرسوم به 'زينةالمدايح' و دو جلد تاريخ در سلطنت فتحعلى شاه موسوم به 'جهان‌آرا' و قصايد به شيوهٔ متقدمان مى‌گفته است.

- ميرزا جعفر رياض همدانى شاعر و نثرنويس بوده است و در سفارت انگليس سمت منشيگرى داشته، ديوان شعرش به طبع رسيده است.

- ميرزا طاهر ديباچه نگار از تأليفات نفيس او کتاب 'گنج شايگان' است در شرح حال شعرائى که براى ميرزا آقاخان نورى شعر گفته‌اند و به طبع رسيده عبارات خوشى دارد.

- عبدالرزاق بيک دنبلى مؤلف مآثر سلطانى و کتب ديگر که ذکرش مکرر آمده است. ميرزا عبداللطيف مؤلف برهان جامع در لغت و مترجم کليله و دمنه به فارسى است.

- حيرت از فضلاء هندوستان و مترجم تاريخ ايران تأليف سرجان ملکم است و ساده‌نويس بوده است.

- ميرزا بزرگ قائم‌مقام پدر ميرزا ابوالقاسم قائم‌مقام نامش ميرزا عيسى و معروف به ميرزا بزرگ است. وى از خانوادهٔ سادات محترم فراهان است و در عصر کريم‌خان جد او ميرزا حسن در شيراز به خدمت استيفاء مشغول بوده. و در آخر عمر ميرزا حسن و برادرش ميرزا حسين متخلص به وفا به عتبات مجاور مى‌شوند و ميرزا عيسى در آنجا از پسر ميرزا حسن و دختر ميرزا حسين متولد شده و به ايران مى‌آيد و در خدمت فتحعلى شاه وارد مى‌شود ـ وقتى که عباس ميرزا در آذربايجان به سمت نيابت ـ سلطنت مأمور شد ميرزا عيسى نيز از طرف ميرزا شفيع وزير اعظم به سمت وزارت عباس ميرزا مأموريت يافت و لقب قائم‌مقام وزارت به او داده شد. ميرزا بزرگ از منشيان ساده‌نويس بوده ولى اثرى قابل ذکر از او در دست نيست به غير از رسالهٔ جهاديه که در جزء منشآت قائم‌مقام چاپ شده است.

- ميرزا تقى على آبادى صاحب ديوان لغت داشته و از شعراى معروف آن عهد است.

- ميرزا حبيب‌الله قاآنى شاعر مشهور که کتاب 'پريشان' را باقتفاى گلستان سعدى خوب نوشته است مقدمه‌اى هم بر ديوان فريدون ميرزاى قاجار نوشته است که چاپ شده و رساله‌اى در علم شانه‌بينى و رسالهٔ ديگرى در هندسهٔ جديد ـ و مقالاتى در نيز نجات از او موجود و به خط خود حکيم در تصرف مؤلف اين کتاب است و او نيز از منشيان ساده‌نويس است.

- جلال‌الدين ميرزاپور فتحعلى شاه که تاريخ ايران را در سه جلد از کيومرث تا آغاز قاجاريه به فارسى خالص نوشته است و قبلاً ذکر آن گذشت.

- ميرزا محمدعلى مايل آشتيانى نيز از جملهٔ فضلا و نويسندگان اين عهد بوده است و با عبدالرزاق بيک و قائم‌مقام دوم همدم و ذکر او در منشآت قائم‌مقام مکرر آمده است.

سواى اينها ميرزا رضى تبريزى مورخ و ميرزا فضل‌الله خاورى مؤلف 'زينت‌التواريخ' و ميزا محمد بروجردى منشى خاصه که مکتوبى زيبا که به ميرزا کاظم پسرش نوشته در حاشيهٔ آخر 'مخزن‌الانشا' چاپ شده است و ميزا جعفر حقايق‌نگار مؤلف 'حقايق‌الاخبار' و جماعتى ديگر بوده‌اند که چون داراى شاهکارى نبوده‌اند به اين حد قناعت شد.

اين نويسندگان به شيوهٔ قديم يعنى به سبک ميرزا مهديخان و نشاط چيز مى‌نوشته‌اند. جزء جلال‌الدين ميرزا نويسندگانى ديگر نيز در اين دوره بوده‌اند از قبيل قائم‌مقام و سپهر و بدايع‌نگار که به مناسبت تغيير سبک نثر که در مباحث بعدى به آنان اشاره خواهد شد.