|
| آبش خاتون يا خاتون قيامت، شيراز (ايلخانيان)
|
|
| در شهر شيراز، در نزديکى محلى به نام دروازهٔ قصابخانه، قسمتى از بناى نيمه ويران به نام «آبش خاتون» وجود دارد که روزگارى بناى مجلل و زيبا بوده است. درباره اين بنا، مطالب گوناگون نگاشته‌اند، اما آنچه به حقيقت نزديک‌تر مى‌نمايد آن است که ملکه آبش خاتون آخرين پادشاه اتابکان فارس همسر منکو تيمورقا آن پسر يازدهم هلاکو ۲۲ سال پادشاهى کرد و زندگى شاهانهٔ خود را در شهرهاى شيراز و تبريز گذراند. پس از اين که آبش خاتون در سال ۶۸۵ هجرى در محله چرنداب تبريز درگذشت، جسد وى را به همان رسم مغول در شهر تبريز به خاک سپردند. پس از چندى، به دستور دخترش، جسد وى را به شيراز آوردند و مقبره‌اى مجلل براى او بر پا کردند. اکنون از آن بناى مجلل، نيمه ويرانه‌اى به جاى مانده است که کتيبه‌هاى معرق آن به دورهٔ صفويه تعلق دارد. اين بنا در سال ۱۳۱۰ در فهرست آثار ملى ايران ثبت شده است.
|
|
| آرامگاه سيد علاءالدين حسن پير مراد، داراب (نامعلوم)
|
|
| اين مقبره که در فاصلهٔ پنج کيلومترى جنوب غربى داراب واقع شده، در سال‌هاى ۱۳۴۱ و ۱۳۶۴ بازسازى شده است. قدمت تاريخى اين اثر مشخص نيست.
|
|
| آرامگاه شاه‌زاده ابوالقاسم معروف به امام‌زاده، داراب (صفويان، پهلوى)
|
|
| اين مقبره به يکى از نواده‌هاى حضرت امام موسى بن جعفر (ع) تعلق دارد که در مرکز شهر داراب قرار گرفته و تاکنون سه بار بازسازى شده است. قدمت تاريخى اين اثر نامعلوم است.
|
|
| آستانهٔ حضرت عبدالعظيم (ع)، رى آستانهٔ مبارک
|
|
| حضرت عبدالعظيم (ع) يکى از زيارت‌گاه‌هاى بزرگ و معتبر شيعيان جهان در شهر رى واقع است. حضرت عبدالعظيم از فرزندان امام حسن (ع) است (با پنج واسطه به حضرت امام حسن مجتبى مى‌رسد) که در قرن سوم هجرى شهيد و در محل کنونى دفن شد. بخش اصلى و مرکزى آن، همان بناى اوليه حرم بود که رفته رفته در طول سده‌هاى مختلف بناها و سازه‌هايى ديگر پيرامون آن احداث شد. اين مجموعه مشتمل است بر حرم‌ها، رواق‌ها، مسجدها، ايوان‌ها، صحن‌ها و ديگر آثار متعلق وابسته به آن، بقعه‌هاى امام‌زاده حمزه برادر امام رضا (ع) و امام‌زاده طاهر از فرزندان امام سجاد (ع) نيز در همين مجموعه قرار دارد. بناى اصلى و نخستين اين آستانه، يعنى حرم، در نيمهٔ دوم قرن سوم هجرى (قرن نهم ميلادي) تعمير اساسى شد و درگاه اصلى ورودى آن که در سمت شمال قرار دارد ابتدا به فرمان پادشاهان آل بويه و سپس به همت مجدالملک رادستانى قمى تکميل شد و آذين يافت. همچنين گنبد مطهر به دستور مجدالملک قمى ساخته و بعدها با روکش طلا پوشيده شد.
|
|
| قديمى‌ترين اثر تاريخى اين آستانه که از آثار بسيار نفيس ايران است و از لحاظ بزرگى کم نظير است، صندوق مطهر آستانهٔ حضرت عبدالعظيم است که از چوب عود، فوفل و گردو ساخته شده است. چهار طرف اين صندوق گران‌بها، کتيبهاى به خط نسخ و ثلث برجسته حکاکى شده که مربوط به سال ساخت صندوق يعنى ۷۲۵ هجرى قمرى است. درِ منبت‌کارى سمت مقبره ناصرالدين شاه نيز از ديگر قسمت‌هاى تاريخى بنا است که قبل از اين که به صورت آرامگاه در آيد، به نام مسجد هلاکوخان خوانده مى‌شد. قدمت اين بنا به سال ۸۴۸ هجرى قمرى (دوران سلطنت شاهرخ بهادر تيموري) مى‌رسد.
|
|
| از سدهٔ هشتم تا قرن دهم هجرى، آثار هنرى با ارزشى از جمله درهاى منبت‌کارى شده با خطوط زيبا و نفيس باقى مانده است.
|
|
| ايوان، رواق و سردر اين بنا از آثار شاه تهماسب اول صفوى است. ضريح نقرهٔ بنا به دستور فتح‌‌على شاه قاجار تهيه و نصب شده است. آيينه‌کارى، نقاشى و طلاکارى گنبد به دستور ناصرالدين شاه انجام شده و متعلق به قرن سيزدهم هجرى است. در نزديکى مرقد مطهر، مقبره‌هاى برخى از شاهان قاجار، و شمارى از علما و رجال ديده مى‌شود.
|
|
| آستانهٔ سيد علاءالدين حسين (ع)، شيراز (زنديان)
|
|
| اين زيارتگاه که در جنوب شرقى شهر شيراز قرار دارد، بارگاه حضرت سيد ميرعلاءالدين حسين برادر شاه‌چراغ است که در اواخر قرن دوم هجرى و اوايل قرن سوم، هنگامى که براى ديدار برادر خود امام رضا، از راه شيراز عازم توس بود، در شيراز شهيد و به خاک سپرده شد.
|
|
| بناى روى مقبره در آغاز، گويا در زمان قتلغ‌خان والى فارس ساخته شده، ولى بناى اساسى، تزئينات کاشى‌کارى و گنبدسازى آن در زمان صفويه صورت گرفته است.
|
|
| آستانهٔ مقدس حضرت معصومه (س)، قم
|
|
| مجموعه حرم حضرت معصومه در مرکز شهر قم يکى از بزرگ‌ترين و ارزشمندترين آثار معمارى اسلامى ايران است که يادگارهاى گرانبهايى از قرون مختلف را در بر دارد. اين مجموعه بر مزار حضرت فاطمه - دخت امام موسى کاظم (ع) و خواهر امام رضا (ع) - ملقب به معصومه بنا گرديده است.
|
|
| آنچه از محتواى نوشته‌ها و تحقيقات برمى‌آيد، هنگامى که در سال ۲۰۱ هجرى حضرت ستى فاطمه معصومه (س) رحلت فرمود و در باغ بابلان به خاک سپرده شد، در اطراف مزار شريف آن بانوى بزرگوار ابنيه‌اى وجود نداشت و اگر بود چندان مورد توجه نبود.
|
|
| پس از آنکه آن حضرت به خاک سپرده شد، موسى بن خزرج بر مزار مطهر وى سايبانى از بوريا برپا داشت. چون حصير در برابر گرما و سرما مقاومت نداشت، به مرور زمان خراب شد و از طرف ديگر چون چنان سايبانى شايسته مقام آن بانو نبود و مردم نيز دوست داشتند که گنبد و بارگاهى شايسته براى پيکر مطهرش بسازند، لذا براى بار اول قبه‌اى از آجر و گچ به صورت برج بر تربت وى بنا کردند. اين امر باعث شد که هرگاه يکى از زنان خاندان موسى مبرقع وفات مى‌يافت در جوار مرقد و تربت منور ستى فاطمه (س) دفن مى‌گرديد و لذا قبه‌اى که چهار نفر در زير آن مدفون بودند ايجاد شد. قبه ديگرى به نام محمديه بنا شد و دو تن از زنان مدفون را در بر گرفت. آنگاه سومين قبه در کنار دو قبه اولى احداث گرديد که در زير آن سه زن دفن بودند.
|
|
| در سال ۴۴۷ ه-.ق وزير طغرل به نام ميرابوالفضل عراقى که مردى ديندار بود، قبه‌اى بر فراز سه قبهٔ مذکور بنا نهاد که طبق تحقيقات محققان، اين گنبد وسيع و بلند به قطر داخلى ۱۱ و ارتفاع ۱۴ متر بود.
|
|
| چون به مرور زمان سطح زمين‌هاى گورستان بابلان در حدود سه متر بالا آمد و سطح روضه مبارکه نسبت به زمين قبرستان گودتر شد، در ساق بناى روضه منوره پوششى اضافه کردند و حرم فاطمه در سردابه‌اى قرار گرفت و براى آنکه سيلاب رودخانه خشک و طغيان آن باعث خرابى ابنيه آستانه و خانه‌هاى اطراف آن نشود، در سال ۹۴۴ ه-.ق شاه بيگم - دختر شاه اسماعيل صفوى - مجرايى احتياطى براى لحظات طغيان سيل ايجاد کرد. متأسفانه چون اين مجرا از زباله پر شده بود، در سال ۱۰۴۴ ه-.ق و در دورهٔ سلطنت شاه صفى سيل به شهر سرازير گرديد و عمارات قم را خراب کرد. در زمان شاه‌عباس مجراى رودخانه را به سمت ديگرى تغيير دادند. در عصر صفوى حرم حضرت معصومه داراى چهار صحن بود که پشت سرهم قرار گرفته بود و زائرين از يکى از صحن‌ها وارد و از صحن ديگر خارج مى‌شدند. در عصر قاجار، فتحعلى‌شاه دومين پادشاه اين سلسله به قم و آستانه مقدسه توجهى خاص مبذول داشت. چنان که تزئينات، رواق‌ها و بيوتات فعلى حرم اغلب متعلق به آن دوره مى‌باشد.
|
|
| در حال حاضر ابنيهٔ آستانه مبارکه عبارتند از:
|
|
| - حرم:
|
| بناى فعلى حرم توسط شاه بيگم در سال ۹۲۵ ه-.ق ساخته شده است. قاعده حرم به صورت هشت ضلعى غيرمتساوى و داراى هشت صفه است. پس از اين بخش، قاعده گنبد و سقف با مقرنس‌هاى تزئينى قرار دارد. ازارهٔ بنا به ارتفاع ۱/۵ متر از سنگ مرمر پوشيده شده است و پس از آن کتيبهاى سراسرى از کاشى معرق به خط ثلث طلايى و سفيد در زمينه لاجوردى ميان دو حاشيه از کاشى فيروزه‌اى تعبيه شده است. متن اين کتيبه، چند حديث نبوى در ستايش از پيروان خاندان پيامبر است. پس از آن، بدنه حدود ۳ متر آيينه‌کارى شده است و بعد از آن کتيبهاى سراسرى به خط ثلث برجسته، گچبرى شده که متن آن، مدح حضرت على (ع) و آيات قرآنى به تاريخ ۱۲۵۱ ه-.ق است. بر فراز اين کتيبه، طاقبند قوسى توأم با مقرنس صفه‌ها بالا آمده و صورت هشت ضلعى به شانزده ضلعى متساوى‌الاضلاع تبديل و پاطاق پوشش گنبدى بر روى آن برپا شده است.
|
|
| بر فراز بنا، گنبدى با بلندى ۱۶ متر - از سطح بام - برپاست که در سال‌هاى ۱۲۱۸-۱۲۱۵ ه-.ق. به دستور فتحعلى‌شاه به جاى گنبد پيشين ساخته و با خشت‌هاى زرين آراسته شده است. متن کتيبه گرداگرد گنبد به خط نستعليق «مهدى ملک الکتاب طهراني»، حاوى قصيده‌اى از فتحعلى‌خان صبا است. سطح داخلى گنبد آيينه‌کارى شده است.
|
|
| مرقد مطهر امروزه در ميان دو ضريح از ديد پنهان است. اين مرقد با کاشى‌هاى بسيار نفيس و زيباى اواسط قرن هفتم هجرى پوشيده شده که از تنوع و استادى قابل ستايشى برخوردار است. نام محمد بن ابى طاهر بن ابى الحسين - سازنده اين کاشى‌ها - بر کتيبهاى درج شده است. بر گرداگرد حرم رواق‌هاى متعددى ايجاد شده است. پس از رواق غربى، بنايى وسيع و نو به ابعاد ۱۴×۴۸ متر وجود دارد که بر روى آن سقف سراسرى بزرگ و بى‌ستونى با تيرآهن احداث شده و به مسجد بالا معروف است.
|
|
| در جنوب حرم مطهر، پس از عبور از رواق جنوبى، گنبد بزرگى است که پيشتر «صحن زنانه» خوانده مى‌شد و اکنون «مسجد موزه» نام دارد. پوشش سقف و قاعده گنبد و محراب با کاشى‌کارى زيبا و بديع و کتيبه‌هاى متعدد و ديوارهاى آن با آيينه‌کارى تزيين گرديده است.
|
|
| در جهت شمالى حرم ايوان طلا از ساخته‌هاى شاه بيگم - دختر شاه اسماعيل - به سال ۹۲۵ ه-.ق ديده مى‌شود. اين ايوان به دهانهٔ ۹، عرض ۶ و ارتفاع ۱۴/۸۰ متر داراى ازارهٔ کاشى‌کارى فيروه فام عصر صفوى است. در طرفين ايوان طلا، دو ايوان ديگر صفوى تقريباً به ارتفاع ۱۲ متر و ازاره‌اى از سنگ مرمر و قسمت‌هاى کاشى‌کارى شده قرار دارد که بخش‌هايى از آن‌ها تجديد و تعمير شده‌اند. بر فراز ايوان طلا نيز دو مأذنه استوانه‌اى قرار دارد که با کاشى گرهى به شکل مارپيچ نماسازى شده است در ميان پيچ‌ها، نام‌هاى «الله»، «محمد» و «علي» به خط بنايى خوانده مى‌شود. در قسمت بالاى مأذنه‌ها، مقرنسى لطيف در سه رديف پرداخته شده که زير آن، گرداگرد کتيبهاى پهن به خط سفيد مشتمل بر آيات قرآنى است و بالاى آن، فضايى به بلندى حدود دو متر بر دوازده ستون چوبى گرداگرد و ستونى سنگى در وسط با سقف و گنبد زراندود ديده مى‌شود.
|
|
| در مدخل حرم، از جانب شرقى نيز ايوانى به بلندى ايوان طلا به پهناى ۷/۸۷ و دهانه ۹ متر دارد. اين ايوان که به ايوان آيينه معروف است، توسط ميرزا على اصغر خان امين السلطان، همزمان با بناى صحن نوبنياد شده و اثرى هنرى و نفيس از معمار و هنرمند معروف دورهٔ قاجار «استاد حسن معمار قمي» است. در جلوى ايوان، فضاهاى سرپوشيدهٔ شکوهمند و بديعى قرار دارد.
|
|
| - صحن جديد:
|
| اين صحن در شرق حرم واقع شده و توسط ميرزا على اصغرخان امين‌‌السلطان بنا گرديده است. گراگرد اين صحن، بيش از ۳۰ بقعهٔ کوچک و بزرگ بنا شده که مهم‌ترين آن‌ها، مدفن خود ميرزا على اصغر خان است که به ايوان آن چسبيده است. صحن نو، مرکب از دو قسمت پيوسته است: قسمت بزرگتر، هشت گوشه نامنظم و قسمت کوچکتر، به صورت زايده‌اى در ميان ضلع شرقى به شکل پنج گوشه قرار دارد. گرداگرد صحن، بالاى ايوان‌هاى پيشاپيش حجرات، کتيبهاى از کاشى خشتى با زمينه لاجوردى به عرض ۵۰ سانتى‌متر وجود دارد که طول آن در مجموع از ۲۵۰ متر بيشتر است و بر آن دو قصيده از فتح‌الله شيبانى کاشانى نوشته شده است. اين صحن يک ايوان آيينه و سه ايوان ديگر در اضلاع شرقى، شمالى و جنوبى و سه سردر به موازات هر يک از بيرون دارد. ايوان شرقى، از آثار نفيس اين صحن است که توسط استاد محمدباقر قمى ساخته شده است. بر فراز اين ايوان، دو گلدسته زيبا و يک برج ساعت، و در طرفين آن دو راهرو با جدار آجرى و تزيين کاشى احداث شده است. ايوان‌هاى شمالى و جنوبى صحن از نظر سبک بنا و تزيين، همانند هم هستند و تنها در چگونگى کتيبه‌ها اختلاف دارند. صحن نو، در سه جانب شرق، شمال و جنوب، سه درگاه ورودى دارد که سردرها در هر سه سو با کاشى‌کارى آراسته شده است. بر فراز سردرهاى شمالى و جنوبى، دو مناره کوچک و در بالاى سردر شرقى، چهار مناره وجود دارد.
|
|
| - صحن عتيق:
|
| اين صحن توسط فتحعلى‌شاه قاجار، جايگزين دو صحن کوچک دورهٔ صفوى شده است. در ضلع جنوبى اين صحن، ايوان طلا و ايوان‌هاى دو سوى آن و در سه جانب ديگر، شانزده بقعه - از جمله مقابر دو پادشاه قاجار - قرار دارد. گرداگرد صحن عتيق و پيشانى ايوان‌هاى بقاع از نوع کاشى‌کارى شده و کتيبهٔ جديدى بر فراز آن از قصيده معجزيه ناطق اصفهانى تعبيه شده است که به مناسبت تذهيب گنبد در سال ۱۲۱۸ ه-.ق سروده شده بود. در مدخل اين صحن از شمال که پيشتر راه حرم از آن سو بوده، سردر باشکوهى از دورهٔ شاه طهماسب صفوى در جانب مدرسه فيضيه و ايوانى از دوره قاجار در داخل صحن قرار دارد. در مدخل صحن از مسجد اعظم در ضلع غربى نيز ايوانى کاشى‌کارى شده وجود دارد که بنا و تزيين آن بسيار جديد است.
|
|
| ايوان شمالى صحن عتيق با سقف مقرنس و بدنه گچى ساده و پيشانى کاشى‌کارى شده، روبروى ايوان طلا قرار دارد. ايوان جنوبى نيز با دو تختگاه در دو سو، از آثار نفيس دورهٔ صفوى است. پوشش ازارهٔ ايوان کاشى خشتى دورهٔ قاجار و آرايش بدنه تا زير کتيبه کمربندى، سراسر کاشى معرق زمينهٔ لاجوردى دورهٔ صفوى است. در اين قسمت، کتيبهاى به شعر وجود دارد که در پايان آن، عبارت «کتيبه اسمعيل بن ابراهيم الاسترآبادي» نوشته شده است. بالاى اين قسمت، يک کتيبه سراسرى به خط ثلث سفيد در زمينه لاجوردى از همان کاشى معرق، حاکى از بنيان ايوان در تاريخ ۹۳۹ ه-.ق است.
|
|
| - مقابر پادشاهان:
|
| در مجموعه حرم حضرت معصومه (س)، تعدادى از شاهان و شاهزادگان صفوى و قاجارى مدفون هستند که بناى مزار آن‌ها از جمله آثار تاريخى و هنرى اين مجموعه محسوب مى‌گردد.
|
|
| مقبره شاه صفى در رواق جنوبى حرم. مقبره شاه‌عباس دوم در قسمت جنوب غربى حرم. مقبره شاه سليمان در جنوب غربى بقعه شاه‌عباس دوم. مقبره شاه سلطان در جنوب غربى بقعه شاه‌عباس دوم. مقبره شاه سلطان حسين در راهروى ورودى همين بقعه. مقبره فتحعلى‌شاه قاجار در ضلع شمالى صحن عتيق. مقبره محمدشاه قاجار در ضلع غربى صحن عتيق. مقبره مهد عليا در غرب بقعه محمدشاه. مقبره منوچهرخان معتمدالدوله (حکمران اصفهان) در مجاور بقعه محمدشاه قاجار. مقبره ميرزا حسن‌خان مستوفى‌الممالک در مجاور بقعه فتحعلى‌شاه قاجار. مقبره قهرمان ميرزا (فرزند عباس ميرزا) در ميان مقبره فتحعلى‌شاه و راهروى صحن.
|
