جمعه, ۱۰ فروردین, ۱۴۰۳ / 29 March, 2024
مجله ویستا

مسجد ملك‌زوزن، زوزن، خواف


   مسجد معزالدين، مراغه
در سمت غربى ميدان خشکبار مراغه که سابقاً به ميدان آردفروشان معروف بود، مسجدى قديمى وجود دارد که به مسجد معزالدين معروف است. در فضاى کلى اين بنا يک مسجد کوچک ديگر و مقبره‌اى گنبددار وجود دارد.
مسجد بزرگ ۳۶ ستون چوبى در چهار رديف دارد که از ديوار شمالى آن توسط قرينه‌اى وارد محوطهٔ مقبره شيخ‌ معزالدين مى‌شود. مقبره، برج گنبددارى است نظير برج غفاريهٔ مراغه که در اثر رطوبت و عدم توجه و مراقبت، به مرور زمان گنبد آن فرو ريخته و تزئيناتش از بين رفته است.
در محوطهٔ مقبره و مساجد، سنگ‌‌نبشته‌ها و الواح قبرهاى متعددى وجود دارد که به روشن‌ ساختن تاريخ مراغه کمکى شايان توجّه مى‌کند و اطلاعات ارزنده‌اى از قرن‌هاى ۸ تا ۱۲ هجرى در اختيار علاقه‌مندان به تحقيق در تاريخ و ادب و هنر، مى‌گذارند. اين سنگ‌نبشته‌ها متعلق به قبر شيخ معزالدين و بستگان وى است.
آنچه که از اين سنگ‌نبشته‌ها معلوم مى‌شود اين است که از قرن هشتم به بعد تا روى کار آمدن شاه اسماعيل صفوى، خاندان معزالدين در مراغه صدارت و نفوذ سياسى و معنوى داشته‌اند.
اين مسجد در دوران سلطنت شاه تهماسب به وسيلهٔ فردى به نام حاجى نبى بازسازى گرديد که مادهٔ تاريخ ۹۷۶ هـ.ق در کتيبه‌اى از مرمر ديده مى‌شود. علاوه بر اين، در سال ۱۳۷۲ هـ.ق نيز تعميراتى در مسجد صورت گرفت که در يک کتيبه يا خط نستعليق درشت نوشته شده است.
   مسجد مقدس صاحب‌الزمان (عج) - جمكران، قم
مسجد صاحب‌‌الزمان (عج) در ۶ کيلومترى جنوب شرقى شهر قم (جاده قم - کاشان) واقع شده و همواره پذيراى زائرينى از نقاط مختلف ايران و ساير کشورها است. در رابطه با تاريخچه مسجد جمکران روايتى است به اين مضمون که شب سه‌شنبه ۱۷ ماه مبارک رمضان سال ۳۹۳ و به قولى ۳۷۳ هـ.ق شخصى به نام «شيخ حسن بن مثله جمکراني» در منزل خود خوابيده بود که ناگاه جمعى از مردم به در خانهٔ وى آمدند و گفتند: يا شيخ برخيز و طلب مهدى صلوات‌الله عليه را اجابت کن که تو را مى‌خواند. آن‌ها شيخ را به محلى که اکنون مسجد جمکران است آوردند و چون شيخ نيک نگاه کرد تختى را ديد که فرشى نيکو بر آن گسترده شده و جوانى ۳۰ ساله بر آن تخت بر بالش تکيه کرده و پيرى هم پيش او نشسته است. آن پير حضرت خضر - (ع) بود. حضرت مهدى شيخ را به نام خود خواند و فرمود: برو به حسن مسلم که در اين زمين کشاورزى مى‌کرد بگو که اين زمين شريفى است و حق تعالى آن را از ميان زمين‌هاى ديگر برگزيده است و ديگر نبايد در آن کشاورزى کند. حسن گفت: يا سيدى، لازم است مرا نشانه‌اى دهى که تا مردم حرفم را باور کنند. آقا فرمودند: تو برو و آن رسالت را انجام بده، ما خودمان نشان‌هايى براى آن قرار مى‌دهيم. به مردم بگو که بدين مکان رغبت کنند و آن را عزيز دارند و چهار رکعت نماز در آن گذارند، دو رکعت اول به نيت نماز تحيت مسجد است و دو رکعت دوم به نيت نماز امام صاحب‌ الزمان (عج). چون نماز با تشريفات خاص خود به پايان رسد و سلام داده شود، ‌ يک بار گفته شود: لا اله الا الله و به دنبال آن تسبيحات حضرت زهرا (س) خوانده شود و بعد از آن به سجده روند. هرکس اين دو رکعت نماز (نماز امام زمان) را در اين مکان (مسجد جمکران) بخواند مانند آن است که دو رکعت نماز در کعبه خوانده است.
بدين ترتيب، بنيان مسجد جمکران گذاشته شد. اين مسجد در حال حاضر يکى از جاذب‌ترين نقاط استان قم است و هر ساله بويژه در نيمه شعبان هزاران تن براى زيارت و بازديد به اين مسجد روى مى‌آورند.
  مسجد مقصودبيك، اصفهان
اين مسجد در شهرستان اصفهان واقع شده است. مسجد مقصودبيک را مسجد ظلمات نيز مى‌نامند. اين مسجد بناى جذاب است که در بهترين دورهٔ ساختمان‌سازى شاه عباس احداث شده است. تزئينات و خط کتيبه‌هاى آن عالى و شيوا هستند. اين مسجد متشکل از شبستانى است گنبددار که در مدخل آن، سردرى مزين به کاشى‌هاى بسيار عالى و مجلل وجود دارد.
در داخل مسجد، محراب باشکوهى وجود دارد که اندکى آسيب ديده است؛ ولى کتيبهٔ آن تقريباً به طور کامل خوانده مى‌شود. در اتاقى متصل به اين مسجد آرامگاه ميرعماد، خوش‌نويس پرآوازه و رقيب عليرضا عباسى، يکى از خطاطان برجسته دورهٔ صفوى، قرار دراد.
  مسجد ملااسمعيل، يزد
اين مسجد بزرگ که منسوب به ملا‌اسمعيل است، در جنوب ميدان بازارخان قرار دارد که به دستور آخوند ملا اسمعيل عقدايى ساخته شده است. آخوند ملااسمعيل از علماى يزد و از فقهاى مشهور قرن سيزدهم هجرى بود. ملااسمعيل در سال ۱۲۲۲ زواياى کرياس طنبى‌هاى دو طرف گنبد و شبستان را تمام کرد و پس از وفاتش، ميرزا سليمان طباطبايى در اتمام آن مسجد اهتمام ورزيد. پهناى دهنهٔ ايوان مسجد دقيقاً ۱۵/۷۵ متر است.
اين مسجد به مناسب ايوان وسيع و شبستان غربى‌اش که ۳۲ ستون دارد از همان زمان احداث، مشهور شد.
سنگ‌لوحه‌هاى متعددى با خط نستعليق و نسخ در اطراف سر در وجود دارد. کتيبه دور گنبد به خط على محمد کاوه خطاط معاصر به رنگ آبى بر زمينهٔ سفيد از گچ است که در حال حاضر از آن براى برگزارى نماز جمعه استفاده مى‌شود.
   مسجد ملارستم، مراغه
در کنار ميدان ملا رستم شهر مراغه که با خيابان اوحدى فاصله کمى دارد، يکى از جالب‌ترين آثار تاريخى مراغه قرار دارد. اين بنا مسجدى است به نام ملارستم. متأسفانه کتيبه‌اى در بناى مسجد نيست تا نام بانى و معمار و سال بنا را مشخص سازد.
ساختمان اصلى مسجد به سه واحد مختلف تقسيم مى‌شود که عبارت است از : شبستان اصلى و بزرگ تابستانى، شبستان کوچک تابستانى و محل ديگرى که به محل خرج دادن مسجد موسوم است.
اين مسجد داراى ۳۵ ستون از تنهٔ درخت سپيدار است که بر روى پايه‌هاى سادهٔ سنگيِ چندپهلو استوار شده‌اند و بر فراز آن‌ها سرستون‌هايى زيبا به صورت سه رديف قطار يا مقرنس که از پايين به بالا برحجمش افزوده مى‌شود، قرار دارد. بر فراز رديف سوم يک صندوق در جهت طولى تيرهاى حمال استوار شده است که روى آن‌‌ها را با صندوقچه‌اى به شکل مکعب پوشانده‌اند.
هر چند تاريخ بناى اين مسجد معلوم نيست، ولى احتمال دارد که مربوط به اواسط قرن دهم هجرى باشد. در کتاب دافع الغرور بناى مسجد به حاجى عليخان مقدم مراغه‌اى (حاجب‌الدوله) نسبت داده شده است.
   مسجد ملاعليشاه، دزفول
مسجد ملاعليشاه در دزفول واقع شده است. ايوان نمازخانه مسجد، بسيار جالب است. سردر جبههٔ‌ ورودى کاشى‌کار شده ولى در تعميرات بعدى نظم کاشى‌ها به هم خورده است. نوار حاشيه‌اى دور محراب، حاشيه مارپيچى و داخل محراب نقش خاتمى و گچبرى طرح صفوى دارد. يک مستطيل بلند جبههٔ خارجى محراب را مى‌پوشاند، که طرح گل و سنبله گندم و درخت سرو دارد. اين مسجد محل قرار دادن نخل چوبى است که در مراسم عاشوراى حسينى آن را استفاده مى‌کنند و «جاجا» مى‌نامند.
ساير مساجد استان خوزستان عبارتند از: مساجد امام‌زاده حيدر و عمر در شهرستان بهبهان، مساجد صعصعه، شيخ اسماعيل، شيخ مغرى و مسجد بازار کهنه در شهرستان دزفول، مساجد حسن شوشتر، سلطان محراب، شاه صفى، سيد ناصرالدين، سيد محمد ماهر، حسين و شيخ در شهرستان شوشتر.
   مسجد ملك (امام خمينى)، كرمان
مسجد ملک از نوع مساجد چهار ايوانى و يکى از بزرگترين مساجد کرمان است. قدمت اين مسجد به قرن پنجم هجرى يعنى زمان سلجوقيان مى‌رسد. قسمت‌هاى مختلف مسجد مخصوصاً صفهٔ اصلى در زمان وکيل‌الملک (۱۲۸۵ هـ.ق) و ايوان شرقى در قرن اخير به وسيلهٔ مرحوم ديلمقانى بازسازى گرديده است. آنچه از قسمت‌هاى اصلى دورهٔ سلجوقى بر جاى مانده، برج آجرى ضلع شمال شرقى و سه محراب گچبرى شده است که يکى از اين محراب‌ها بر اثر تغييراتى که در بنا صورت گرفته در حال حاضر در پشت‌بام شبستان امام حسن (ع) قرار دارد. برج آجرى مذکور نيز فرو ريخته و فقط قسمتى از آن باقى مانده بعدها حفاظت و مرمت گرديده است.
   مسجد ملك‌زوزن، زوزن، خواف
اين مسجد در دشت زوزن خواف واقع شده است. از ساختمان اصلى اين مسجد که به اوايل قرن هفتم هجرى قمرى تعلق دارد، چند پايه و دو ديوار و سردرى باقى مانده است و در کتيبهٔ آن نيز تاريخ ۶۱۵ و ۶۱۷ هجرى قمرى قيد شده است. اين مسجد از لحاظ تزئينات و نگاره‌هاى خط کوفى جالب توجه است.
آثار باقى‌ماندهٔ اين مسجد معرف معمارى و تزئينات قرن هفتم هجرى قمرى مى‌باشند. ساختمان ايوان و تاق‌ها و ساير ريزه‌کارى‌هاى هنرى اين بنا موجب شده است که مسجد زوزن در شمار زيباترين مساجد تاريخى قرن هفتم هجرى قمرى محسوب شود. اين مسجد تحت شمارهٔ ۳۴۰، در شمار آثار تاريخى به ثبت رسيده است.
   مسجد منارهٔ‌ اروميه، اروميه
مسجد مناره به فاصلهٔ کمى از مسجد سردار قرار دارد و متصل است به مدرسهٔ قديمى هدايت در محلهٔ اميرنظامى و ضلع شمالى خيابان امام. مسجد مناره، بنايى است با منارهٔ بلند که در دورهٔ قاجاريه و توسط دو تن به نام حاج‌على يارخان و حاج يداللّه‌خان اميرنظمى افشار ساخته شده است.
مسجد از دو قسمت زيرزمين و يک سالن بلند تشکيل مى‌گردد؛ به طورى که سالن از بيرون دو طبقه به نظر مى‌رسد. در گوشهٔ جنوب شرقى مسجد مناره‌اى بسيار بلند قرار گرفته که کاربرد آجر در آن از نظم و دقت زيادى برخوردار است.
مصالح به کار رفته در قسمت تحتانى مسجد سنگ‌هايى نسبتاً منظم است و از اين قسمت به بالا از آجر مى‌باشد. پوشش سقف زيرزمين که تا سال ۱۳۵۵ از چوب بود، بنا به تصميم هيئت امناى مسجد به تيرآهن تبديل شد، ولى پوشش سقف و ستون‌هاى سالن اصلى از چوب است و حالتى شبيه مساجد قديمى بناب و مراغه واقع در آذربايجان شرقى را دارد. البته از نظر حجم و ظرافت کار، ‌ از آنها ساده‌تر است. سقف مسجد تخته‌کوبى شده و ستون‌ها چوبى است. ديوارهاى جانبى که داراى آجرکارى منظم مى‌باشند به خوبى بندکشى شده‌اند.
نماى خارجى مسجد از تزئينات زيبايى به شرح زير برخوردار است:
- حاشيهٔ قسمت انتهايى که با يک نوار کاشيکارى شده از جنس کاشى‌هاى هفت رنگ تزئين شده است.
- کاربرد آجرهاى لعابدار مربع کوچک در حد فاصل بندهاى منارهٔ مسجد، که به صورت مارپيچ است.
- حاشيه‌سازى قسمت فوقانى مناره که با کاشى‌‌هاى هفت رنگ صورت گرفته است.
- تزئينات به کار رفته در قست چوبى مأذنهٔ‌ مناره که بسيار جالب توجه است.
- کاشيکارى طاق‌هاى محراب و خطاطى آن که درخور تحسين است.
- رنگ‌آميزى چوب‌هاى سقف و ستون‌هاى آن که از زيبايى خاصى برخوردار است.
اين بنا هم جزو آثار باستانى منظور نشده و هنوز توسط هيئت امناى مسجد اداره مى‌گردد.
  مسجد منبر كهنه، بندر‌عباس
اين مسجد در غرب شهر بندرعباس واقع شده است. در بيرون محوطهٔ مسجد از طرف شرق، مقبره‌اى وجود دارد که بر لوح آن نام صاحب مقبره که از علماى معروف آن دوره و امام جماعت بوده، ‌ حک شده است. لوح ديگرى در عمارت مسجد وجود دارد که خوانا نيست و فرو ريخته است. ولى نام‌هاى ائمه اطهار (ع) بر آن نقر شده و در آخر آن چنين نگاشته شده است. «اين مسجد عمارت حاجى باقر است و در ماه رمضان ۱۰۸۳ هجرى قمرى به پايان رسيد» بنابراين مشخص مى‌شود مسجد مزبور در زمان صفويه بنا شده است و در آن زمان مورد استفاده قرار مى‌‌گرفته است. در سال ۱۳۳۲ حاج شيخ احمد گله‌دارى - از تجار معروف - آن را مرمت کرده است.
  مسجد مولانا، تايبادتربت‌جام
در تايباد تربت‌جام، نزديک مرز کنونى ايران و افغانستان، بناى زيبايى از دورهٔ‌ تيمورى به نام مسجد و مزار مولانا شيخ زين‌‌الدين واقع شده است. بانى اين مسجد پيراحمد خوافى وزير شاهرخ بهادر تيمورى مى‌باشد و مسجد در سال ۸۴۸ هجرى قمرى به دستور وى ساخته شده است.
اهميت اين بنا بيش‌تر از لحاظ دارا بودن کتيبه‌‌هاى زيباى سردر، کاشى‌کارى معرق و حواشى آن است که از هر جهت، شامل نکات ظريف هنرى و ويژگى‌هاى دورهٔ تيمورى است. در کتيبهٔ کاشى معرق تاريخى مسجد، نام شاهرخ و پيراحمد خوافى خوانده مى‌شود.
گذشته از کتيبهٔ تاريخى ايوان و حواشى آن، کتيبه‌اى بر روى سنگ نقر شده است و در بالاى سر قبر قرار دارد. اين کتيبهٔ منظوم که به خط نستعليق نوشته شده، حاکى از اين است که معجر مشبکى از سنگ رخام در سال ۱۰۳۰ هجرى قمرى از طرف خواجه درويش‌نامى براى قبر شيخ زين‌الدين على ساخته شده است. اين معجر هم اينک در خارج مسجد و جلوى ايوان نصب است. بنا تحت شمارهٔ ۳۰۹، در زمرهٔ آثار تاريخى به ثبت رسيده است.


همچنین مشاهده کنید