کتب علمی در قرن پنجم

- مقدمه:

روضةالمنجمين تأليف شهمردان بن ابى‌الخير، نزهت نامهٔ علائي، کيمياى سعادت، تأليف حجةالاسلام غزالي، نوروزنامه منسوب به حکيم عمر خيام، خاتمه.

کتب علمى در دومين دورهٔ تحوّل ادبى به همان سبک و شيوهٔ دورهٔ اول تأليف مى‌شده است، از مطالعه و رسيدگى در تأليفات بزرگ و کوچک علمى که در عصر غزنويان و سلجوقيان به پارسى شده است، به خوبى ديده مى‌شود که دنبال سبک قديم را رها نکرده‌اند، علت اصلى آن بوده است که مؤلّفان سعى داشته‌اند کتاب يا رسالهٔ خود را به پارسى و درى خالص برنگارند، و اين کار موجب آن مى‌شده است که لغات فارسى قديمى زياد استعمال کنند، و کلمات و ترکيبات را به‌صورت اصلى و قديمى که از قديم در ميان علماى پارسى‌نويس رسم بوده است بياورند. بنابراين تا ديرى معنى تا قرن ششم و اوايل قرن هفتم نيز کتاب‌هائى در علوم به‌دست مى‌آيد که به شيوهٔ قديم تأليف و تحرير شده است. و مؤيّد اين مطلب شرحى است که 'شهمردان‌بن‌ابى‌الخير' که تا اواخر قرن پنجم از زندگى او خبر داريم در همين باره در مقدمهٔ روضةالمنجمين نوشته است.

از اين مقدّمه پيدا است که در قرن پنجم نهضت تازه‌اى نيز در طرز تحرير کتب علمى پيدا شده بود و نويسنده که در مبحث بعد به نوشته‌هاى 'درى ويژهٔ مطلق که از تازى دشوارتر است' اشاره مى‌نمايد مبتنى بر همين سليقهٔ تازه است، و مى‌بينيم که خود شهمردان در اين رساله با آنکه نتوانسته است خويش را از زير قيد سبک ديرين بيرون کشد، باز تا حدّى کارى کرده است، يعنى نمکى از قرن پنجم که نمونهٔ آن را در بيهقى و سفرنامهٔ ناصرخسرو ديديم در عبارات شهمردان نيز ديده مى‌شود.