درباره سینمای دینی

فیلم‌های دینی صرف‌نظر از مناقشاتی که بر سر تعریف آن وجود دارد، به خودی خود در جامعه ما مورداقبال و توجه ویژه‌ای هستند. اینکه روایت تاریخی با روایت سینمایی چه مناسبتی دارد، شان قدسی مقدسین چگونه قابل نمایش است و چنین هنری چه خدمتی به دین و دینداری می‌کند، پرسش‌هایی است که در این نوشته موردبررسی قرار می‌گیرند.
سینما همانند هر هنر دیگری، بنا به خصلت خود با خیال و خیال‌پردازی آمیخته است و ویژگی هنری آن حکم می‌کند که پایبند واقعیت و هست‌ها نباشد و توسن خیال را رها بگذارد. از همین رو روایت سینمایی به خودی خود هر اندازه هم که ادعای پایبندی به تاریخ را داشته باشد، باز هم روایتی است متکی بر عنصر خیال ازدریچه چشم و ذهن فیلمساز که در ذهن و خیال تماشاگر از نو و به فراخور، ساخته و پرداخته می‌شود.
سینما جز عنصر خیال که در ذات همه هنرهاست بر تعلیق و کشمکش نیز اتکا دارد که خصلت هنرهای نمایشی و دراماتیک است. تعلیق، کشمکش و درگیری روایت سینما باید بیش از همه وجوهی باشد که لزوما در واقعیت تاریخی یافت نمی‌شود، یعنی باید استیلیزه شود و به مدد شخصیت‌پردازی، فضاسازی، طرح و توطئه و از این قبیل، قالبی دراماتیک یابد. شکل بارز و زنده این تلاش را می‌توان در تعزیه و شبیه‌خوانی بازیافت. کمتر کسی است که در این گونه نمایش به دنبال تاریخیت صرف و دقت و وسواس تاریخی باشد. هدف ایجاد حس همدلی با شخصیت‌های نمایش (در اینجا شخصیت‌های دینی) است که البته به خوبی هم برآورده می‌شود.
مقدسین در آثار تصویری اسلامی بدون چهره‌اند. اینکه ممنوعیت شمایل‌گری و تصویرسازی است که به هاله قدسی انجامید یا هاله قدسی موجب ممنوعیت تصویری گشته، مسئله مهمی است که باید مورد کنکاش قرار گیرد، لیکن آنچه در اینجا به بحث ما مربوط است، کم و کیف تصویرسازی مقدسین است.
نمایش‌های تعزیه و شبیه‌خوانی همان‌گونه که از نامگذاری آنها بر می‌آید با دو تمهید از پس این مانع برآمده‌اند. ابتدا اینکه روایت، از زبان راویان “روایت” می‌شود تا حضار فاجعه را ماتم بگیرند و بگریند.
دیگر آنکه مقدسین بدون صورت و شبیه به شخصیت‌ها گرفته می‌شوند، بی‌هیچ شبهه‌ای در “این همان‌پنداری” در ذهن مخاطب هدف در هرحال به خوبی تحقق می‌یابد. دیالوگ‌های بسیار زنده و پرسوز و گداز، داستان به شدت پرکشمش و بازی‌ها به شدت احساسی و درون‌گراست و این همه، هم موفقیت درام و هم تحقق هدف اولیه نمایش را میسر می‌سازد.
اگر کسی در چند و چون حکایت‌ها و روایت در نمایش تعزیه شک و شبهه‌ای داشته باشد در تاثیرگذاری آن بر دینداری مردم و زنده نگه داشتن رویدادها، اسوه‌ها و اسطوره‌های دینی کمترکسی تردید دارد.
این نمایش‌ها آگاهی‌هایی را که برای تداوم فرهنگی جامعه ضروری است، به بهترین نحو، یعنی بیان تصویری و دراماتیک با احساسات عواطف آغشته و در ضمیر افراد به شکلی عمیق و ریشه‌دار حک می‌کند که به سادگی و بزودی زوال نمی‌پذیرد. سینما نیز در حالت ایده‌آل باید بتواند چنین خدمتی نماید، بلکه موثرتر و ماندگارتر چرا که ابزارش قوی‌تر و البته ماندگارتر است، به شرطی که استفاده مناسب و شایسته‌ای از آنها بشود. واضح است هرگونه استفاده نابه‌جا و ناروا از این ابزار (و هر وسیله دیگری) می‌تواند به نتایجی ناخواسته و حتی مخالف خواسته اولیه منجر شود.

حامد اصفهانی

منبع : روزنامه رسالت