۱۳ دسامبر سال ۴۰۲ ـ تقسیم نیروهای مسلح ایران به چهار ارتش در زمان پادشاهی یزدگرد یکم

پس از دو سال مطالعه و بررسی ، ۱۳ دسامبر سال ۴۰۲ میلادی یزدگرد اول از دودمان ساسانی بر تجدید سازمان نیروهای مسلح ایران صحه گذارد . روابط حسنه ایران و روم در زمان یزدگرد اول این فرصت را به ژنرالهای ایران داده بود که بشینند و پس از نزدیک به دو قرن ، باتوجه به اوضاع جهان آن زمان و تهدید های تازه و با استفاده از تجربه گذشته به نوسازی سازمان ارتش بپردازند.
طبق سازمان تازه که جزئیات آن در آرشیوهای منتقل شده از قسطنطنیه به رم در سال ۱۴۵۳ آمده است ، نیروهای مسلح ایران به چهار ارتش به این شرح تقسیم شدند:
ارتش یکم؛ قرارگاه ستاد در مرو ، واحدهای این ارتش موظف به جلوگیری از مهاجرت و یا تجاوز مسلحانه اقوام زرد و نیمه زرد آسیای مرکزی و چین شمالغربی به این سوی سیر دریا ( سیحون ) بودند . هیچگاه و در هیچ شرایطی از واحدهای این ارتش جز در همان منطقه نباید استفاده می شد ، زیرا که به نظر طراحان این سازمان بندی ورود اقوام مذکور که تمدنی عقب مانده و اخلا قیاتی ضعیف داشتند به قلمرو ایران نه تنها تجاوز ارضی بود بلکه تخریب فرهنگی جبران ناپذیر بشمار می رفت . واحدهای معروف به مرزبان که قبلابه وجود آمده بودند و در مرزهای شمالشرقی مستقر بودند باید ضمیمه این ارتش می شدند. در این ارتش، نسبت سوار و پیاده یک و دو بود.
ارتش دوم ؛ قرارگاه سیار ، واحدهای این ارتش متساویا به دو سپاه تقسیم و در طرفین دریای گرگان ( دریای مازندران ـ دریای قزوین « کاسپین » ) مستقر و از دربند قفقاز تا معابر داغستان و نقاط رخنه خزرها در غرب آرال(شرق دریای مازندران ) محافظت می کردند . واحدهای این ارتش به نسبت چهار و یک سوار و پیاده باید بودند.
ارتش سوم ؛ قرارگاه تیسفون ، این ارتش از مرزهای غربی و شمالغربی و پایتخت حراست می کرد و بازدارنده رومی ها تا رسیدن ارتش های دو و چهار بود.
ارتش چهارم ؛ قرارگاه اسپاهان ( اصفهان ) ، این ارتش کمکی و احتیاط بود و جز آن واحد از این ارتش که در سیستان و « قندهار امروز » مستقر بود، برای کمک به ارتشهای دیگر اعزام می شد. ستاد این ارتش در شرایط جنک مامور بسیج نیرو و جمع آوری و آموزش سرباز بود . نسبت رده ها نیز متغییر بود.
این تقسیم بندی نشان می دهد که خطری در پارس (فارس امروز ، کرمان و یزد ، مکران و جزایر ) وجود نداشت.
این سازمان تا پایان حکومت ساسانیان به مدت نزدیک به دو ونیم قرن تغییر نیافت . همین انعطاف ناپدیر بودن این سازمان از دلایل شکست ایران ازاعراب شد و یزدگرد سوم ارتش یکم را به کمک نطلبید ، بلکه خود پس از شکست نهاوند به سوی قرارگاه این ارتش در مرو رفت که کشته شد و پسر او هم نتوانست از واحد ثابت ارتش چهارم در سیستان استفاده کند. پس از فرو پاشی ارتش یکم بود که اقوام غز ، سلجوقیان و به ماورالنهر مهاجرت کردند.
پس از پیوستن ایران به پیمای مرکزی ( سنتو ) در دهه ۱۹۶۰ باردیگر نیروهای نظامی ایران که شامل ده لشکر بود به چهار ارتش تبدیل شدند .

منبع : تاریخ ایران و جهان در این روز