خاتم سازی

● مختصری درباره هنر خاتم سازی:
بدرستی روشن نیست كه خاتم سازی از چه زمان بوجود آمده است. ولی كهن ترین نمونه های خاتم كه تا كنون به دست ما رسیده از دوره صفوی است.گر چه در كشور های دیگر از جمله سوریه و لبنان كارهایی از نوع منبت ساخته می شود كه به خاتمشباهت دارد ولی در حقیقت این هنر ویژه ایران است و چنین تصور می رود كه برای اولین بار خاتم سازی در شهر شیراز بوجود آمده است.
آثاری كه از زمان صفوی باقی مانده ، نشان می دهد كه این هنر در زمان صفوی رواج كامل داشته است و در های كاخ ها ،رحلهای قرآن ،صندوقهای مقابر و صندلی ها را خاتم كاری می كردند. صندوق مرقد حضرت علی ابن ابیطالب (ع) در نجف از ظریف ترین شاهكاری خاتم سازی است كه بدست استادی شیرازی ساخته شده و از صفوی باقی مانده است و نیز قسمتهایی از صندوق منبت مقبره شیخ صفی در اردبیل از خاتم است.
در زمان صفوی مركز خاتم سازی شهراصفهان بود اما بعدها این هنر در شیراز رواج بیشتری پیدا كرد و ساختن اشیایی مانند تخته نرد و شطرنج ، رحل قرآن و قابها و جعبه های كوچك ادامه یافت.
خاتم سازی در واقع هنر آراستن سطح اشیاء چوبی به صورتی شبیه به موزائیك با مثلثهای كوچك است و این مثلثها هر چه ظریف تر و طرحها و اشكالی كه با این مثلث ها بوجود میآید هر چه منظم تر باشد خاتم مرغوبتر است.
البته مرغوبیت مواد اولیه بكاررفته در خاتم نیز باعث بالا بردن ارزش آن میگردد.
خاتم سازان برای تهیه محصولات خود از مواد اولیه متنوعی استفاده میكنند كه در كمتر صنعت دستی دیگری این چنین تنوع مواد اولیه بچشم میخورد.
▪ این مواد عبارتند از:
چوبهای گوناگون مانند چوب فوفل ، نارنج، عناب. استخوانهای مختلف مانند استخوان شتر، گاو و هم چنین عاج، صدف، مفتول های مسی و برنجی و ندرتا نقره و طلا.
برای ساختن خاتم مواد اولیه فوق را بصورت منشورهائی كه اندازه هر ضلع مقطع آنها حدود یك تا دومیلیمتر است درآورده و برای ایجاد تنوع رنگ منشورهای چوبی را برنگهای گوناگون رنگ میكنند و با هم چیدن منشور های مختلف فلزی ، چوبی ، استخوانی و غیره بطرق گوناگون، طرحهای مختلف خاتم را به وجود می آورند.طرحهای خاتم بسیار متنوع است كه هر یك نام مخصوص به خود دارد و این تنوع طرح در اختلاف رنگ و نوع منشورهای چوب، عاج، فلز وسایر مواد اولیه بكاررفته در یك طرح خاص و هم چنین نسبت مواد اولیه بكار رفته در یك طرح میباشد.
پس از اینكه منشورهای مختلف را با سریشم بهم چسباندند ، دسته منشورهای بهم چسبیده را مقطع میدهند و بصورت صفحاتی به ضخامت یك میلیمتر درمیآورند.
اسكلت اشیاء خاتم اعم از قاب عكس جعبه ویا اشیاء گوناگون دیگر ابتدا بوسیله نجار ساخته میشود و خاتم ساز صفحات نازك خاتم را با نظم و دقت خاصی با طرح دلخواه بروی سطوح مختلف شیئی می چسباند و برای صیقلی كردن آن، شیئی را سمباده زده و با مواد مخصوصی جلا می دهند.
هم اكنون خاتم سازی در شهرای شیراز ، اصفهان ، تهران ، گلپایگان رواج دارد و صنعتگرانی كه به این حرفه اشتغال دارند اكثرا عضو شركت تعاونی خاتم سازان شهر خود می باشند و شركتهای تعاونی علاوه بر تامین قسمتی از مواد اولیه مورد نیاز ،كالاهای صنعتگران را خریداری كرده و در فروشگاههای شركت سهامی مركز صنایع دستی بفروش میرسانند.

منبع : خانه اقوام ایرانی