پنجشنبه, ۹ فروردین, ۱۴۰۳ / 28 March, 2024
مجله ویستا

۳ بهمن ـ ۲۳ ژانویه ـ یک روز تاریک دیگر در تاریخ ایرانیان ؛ روزی که انگلیسی ها هرات از پیکر ایران جا کردند


۳ بهمن ـ ۲۳ ژانویه ـ یک روز تاریک دیگر در تاریخ ایرانیان ؛ روزی که انگلیسی ها هرات از پیکر ایران جا کردند
۲۳ ژانویه سال ۱۸۵۷ ( در آن سال مصادف با سوم بهمن) یك روز تاریك دیگر در تاریخ طولانی و پر رویداد میهن ما بود. در این روز نیروهای اعزامی انگلستان به ریاست « اوت رام » پس از ۲۳ روز حمله ، بندر بوشهر را تصرف كردند تا دولت تهران مجبور به صرفنظر كردن از شهر هرات و غرب افغانستان امروز شود كه از زمان تاسیس كشور ایران به دست كوروش بزرگ همیشه بخشی وفادار از ایران و كانون فرهنگ و ادب ما ، و برای مدتی نیز شاهزاده نشین ایران و مقر حكومت خراسان بود و شاه عباس که در هرات به دنیا آمده بود پیش از احراز سلطنت در این شهر می زیست. این قسمت از ایران در عهد باستان « آریانا » خوانده می شد. افغانستان نامی است كه انگلیسی ها بر ایران خاوری گذاشته اند.
دوست محمدخان حاكم كابل پس از امضای پیمان پیشاور مورخ سی ام مارس سال ۱۹۵۵ با انگلستان ، به تحریک انگلیسی ها و برخلاف روش گذشته اش به تشویق حاكم هرات به تمرد از دولت تهران پرداخت . ناصرالدین شاه كه در همان زمان به گردنكشی خان خوارزم (تركمنستان امروز) پایان داده بود حسام السلطنه را با لشكر خراسان و چند واحد نظامی از تهران ، گرگان و كرمان (سربازان مستقر در ارگ بم ) مامور گوشمالی حاكم هرات كرد كه با اعتراض شدید لندن رو به رو گردید . چون تهران توجه نكرد ، انگلستان با برسمیت شناختن فوری مرزهای افغانستان كه خود در لندن ترسیم كرده بود ، روابطش را با تهران قطع و اول نوامبر۱۸۵۶ به ایران اعلان جنگ داد و بار دیگر به آبهای ما كشتی توپدار و تفنگدار روانه ساخت.
ایران كه بر اثر مداخلات سیاسی قدرتهای اروپایی امكان ( و درحقیقت اجازه ) نیافته بود نیروی دریایی موثر و توپخانه ساحلی داشته باشد موفق به باز داری ناوگان اعزامی انگلستان كه از هند به حركت در آمده بود نشد و این ناوگان از اول ژانویه به گلوله باران كردن بوشهر دست زد ، اما براثر ایستادگی مردم محل ۲۳ روز طول كشید تا بتواند تفنگدار در ساحل مستقر سازد . انگلستان كه چنین مقاومت میهندوستانه ای را انتطار نداشت خرمشهر را هم زیر حمله گرفت و اهواز را مورد تهدید نطامی قرار داد كه دولت بی خبر تهران از معارضات قدرتهای اروپایی با یكدیگر ،و اعتماد نداشتن به احساسان میهنی ایرانیان و نیز ناآگاهی از فنون جنگ و لشکرکشی و این که پیشروی سریع یك نیروی خارجی به دلیل وسعت كشور و كوهستانی بودن آن آسان و سریع نخواهد بود تسلیم اراده لندن شد و طبق توافق پاریس كه با میانجیگری رئیس وقت كشور فرانسه انجام شد از اصلی ترین قطعه ایران صرفنظر كرد !.
اگر كمی به عقب باز گردیم می بینیم كه عباس میرزا ولیعهد با مشاهده دسیسه های انگلستان در جریان تنظیم قرارداد « تركمن چای » و از دست رفتن قفقاز ایران و لمس كردن بی صداقتی ناپلئون و در حقیقت چشیدن مزه تلخ دیپلماسی اروپایی ؛ برای حفظ مابقی خاك وطن ، دولت عثمانی را با جنگ و زور وادار به امضای معاهده تعیین مرز كرد كه هنوز به قوت خود باقی است .
چون روسیه به بسط قلمرو خود در منطقه ای پرداخته بود كه جغرافیون آمریكایی نام آسیای میانه بر آن نهاده اند ، عباس میرزا بدون فوت وقت برای حصول اطمینان از وفاداری حاكمان نیمه مستقل خوارزم ، مرو ‚ بخارا و مناطق اطرف به خراسان شتافت . در آنجا متوجه شد انگلستان كه از دیر زمان نگران دست اندازی روسیه به هند بوده چشم طمع به سرزمینی دوخته كه خود نام افغانستان بر آن نهاده است تا بتواند آن را به صورت حایلی میان متصرفات روسیه و هند در آورد و مانع پیشروی روسیه به سوی اقیانوس هند و آسیای جنوبی شود و در اجرای این سیاست خود به تحریك و تطمیع خوانین و حكام افغان پرداخته است .
عباس میرزا برای خنثی كردن فعالیتهای انگلستان وارد عمل شد . دولت لندن كه چنین دید با روسیه بر سر تعیین یك خط قرمز میان مناطق نفوذ خود در این قسمت از جهان وارد معامله شد تا با تعیین این خط به سلطه خود بر افغانستان رسمیت بدهد و به تحكیم و احیانا گسترش ان بپردازد . لذا به موازات مذاكره با روسیه سریعا در لندن به دلخواه خود و برپایه منافعش به ترسیم خطوطی پرداخت كه بر آن عنوان مرز ایران و افغان نهاد .
عباس میرزا پس از مطیع ساختن حكمران سرخس كه بر منطقه نسا و اشك آباد ( عشق آباد ) تسلط داشت در سال ۱۸۳۴ تصمیم به راندن به سوی قندهار گرفت كه بیمار شد و درگذشت .
تحكیم پایه های حكومت خود ، تصمیم به تكمیل مساعی پدر گرفت و دولت لندن از این تصمیم محمد شاه كه مناسبات حسنه با روسیه برقرار كرده بود نگران شد مخصوصا كه بیم داشت محمد شاه از كمك روسیه برای ریشه كن ساختن نفوذ انگلستان از افغانستان برخوردار شود.
دولت لندن در سال ۱۸۳۷ « الكساندر برنز Burnes » را به بهانه توسعه دادو ستد بازرگانی به كابل فرستاد كه در باطن ماموریت او تحریك سران ایلات مناطق غربی بر ضد ایران و طوایف شمالی بر ضد روسیه بود.
محمد شاه كه از طریق والی خراسان از اوضاع با خبر شده بود با تزار وقت روسیه یك پیمان دوستی امضا ء كرد و تصمیم گرفت شخصا برای گوشمالی حكمران هرات و نواحی مجاور كه در پرداخت مالیات تعلل كرده بودند عازم خراسان شود.
دوست محمد خان حكمران كابل كه هرات را یك شهر ایران می دانست در قبال تصمیم محمد شاه واكنش نشان نداد فقط اشاره كرده بود كه شاه پس از گوشمال دادن حاكم هرات عازم قندهار نشود.
دولت لندن كه از دوست محمدخان مایوس شده بود مستقیما وارد عمل شد و به تهران اخطار كرد كه از لشكر كشی به هرات منصرف شود كه دولت ایران اعتناء نكرد و دولت روسیه این اخطار لندن را مداخله در امور ایران تلقی كرد و حمایت خود را از لشكركشی محمدشاه به هرات اعلام داشت و از عوامل خود در منطقه خواست كه با مساعی محمد شاه در این زمینه همكاری كنند . روسیه درعین حال دست به تدابیری در هرات زد كه محمد شاه را بیش از پیش تشویق به اجرای تصمیم خود كند.
لندن كه اخطار خود را بی نتیجه دید و آگاه شد كه نیروهای ایران به هرات رسیده اند به دو اقدام همزمان دست زد . یكی اعزام كشتی جنگی به آبهای ایران كه این نیرو بوشهر و خارك را متصرف شدند و دیگری وادار كردن آقاخان محلاتی به طغیان . آقاخان شورش مسلحانه خود را از كرمان آغاز كرد و .... تهران كه چنین دید به دولت فرانسه متوسل شد كه از انگلستان بخواهد از آبهای ایران خارج شود كه موفق نشد . سرانجام محمد شاه تصمیم گرفت بدون دادن كوچكترین امتیازی به حاكم هرات از آنجا باز گردد .
انگلستان كه می دانست محمد شاه در فرصت دیگر به هرات لشكر كشی خواهد كرد ، به تقویت وضعیت خود در افغانستان پرداخت و در اجرای این سیاست در سال ۱۸۳۹ دوست محمدخان را كه تا آن زمان در قبال هرات حاضر به اقدام بر ضد ایران نشده بود بركنار و شجاع الملك دست نشانده خودرا پادشاه كابل كرد. در پشت پرده كارها در دست
« برنز » بود كه نماینده تام الاختیار انگلستان در افغانستان شده بود.
انگلستان سپس در صدد بر آمد برای سركوب كردن هرگونه مخالفتی، به افغانستان نیرو بفرستد.. موضوع در جلسه شورای وزیران انگلستان به ریاست « پالمرستون » مطرح و تنها « دوك ولینگتون » با این تصمیم مخالفت كرد كه سرانجام گفت : ورود به افغانستان آسان است ، فكر خارج كردن نیروها را از آنجا بكنید..
انگلستان در اجرای این تصمیم ، پنج هزار نیرو از هند به قندهار منتقل كرد.
افغانها در كابل با این اقدام انگلستان مخالفت كردند و در ادامه این مخالفت در سال ۱۸۴۱ شاه شجاع الملك و « برنز » را كشتند. انگلستان با این كه درگیر جنگ با چین معروف به جنگ تریاك بود ، پس از آگاه شدن از رویداد كابل شانزده هزار و پانصد سرباز به فرماندهی ژنرال « الفینستون Elphinston » از هند به افغانستان اعزام داشت . از دست این نیرو كاری بر نیامد و پس از چند شكست به خواست افغانها كه دوباره دوست محمد خان را پادشاه خود كرده بودند تصمیم به خروج از افغانستان گرفت و با اتباع غیر نظامی انگلستان راه باز گشت در پیش گرفت . این نیرو در اثنای عقب نشینی، در منطقه جلال آباد به محاصره افغانها افتاد و قتل عام شد.
دوست محمد خان كه به حكومت باز گشته بود تا سال ۱۸۵۵ به جنگ با انگلیسی ها ادامه داد كه این در گیری ها با امضای پیمان پیشاور در تاریخ ۳۰ مارس ۱۸۵۵ پایان یافت . دوست محمد خان پس از سازش با انگلستان روش سابق خود در قبال هرات را تغییر داد كه به شرحی كه در بالا آمد منجر به لشكر كشی مجدد ایران در زمان ناصر الدین شاه شد . در این زمان ایران از لحاظ نظامی ضعیفتر و بیش از گذشته تحت فشار خارجی بود.
باید دانست كه قرارداد مربوط به هرات به دولت ایران اختیار داده است كه در صورت احساس خطر و وجود تحریكات نظامی علیه خود در افغانستان غربی (نزدیك مرزهای دو كشور) بتواند نیرو به این سرزمین بفرستد و این نیرو تا قطع خطر و تحریكات در آنجا دست به عملیات بزند و باقی بماند. انگلیسی ها بعدا تلاشهای دیپلماتیك فراوان كردند تا به صورت های دیگر بهانه برای بلا اثر گذاردن این قسمت از قرارداد هرات از جمله با امضای پیمان سعدآباد و قرارداد دو جانبه عدم تعرض میان ایران و افغانستان بتراشند، ولی موفقیت نداشتند. انگلیسی ها از سال ۱۹۱۹ تلاشهای مشابهی در مورد بی اثر ساختن قراردادهای قبلی عثمانی و ایران بر سر برخی از مناطق شرق دجله بعمل آوردند و استالین نیز با ساختن جمهوری آذربایجان خواست كه ایران نتواند روزگاری قرارداد استعماری تركمن چای را كه نتیجه شكست نظامی و تعرض روسیه تزاری بود باطل اعلام كند و .... می دانیم كه قراردادهای نتیجه شكست نظامی(تحمیلی و اضطرای) پس از فراهم شدن فرصت، قابل اعراض و اعتراض هستند.
منبع : تاریخ ایران و جهان در این روز


همچنین مشاهده کنید