عشایر؛حافظان میراث فرهنگی ایران زمین

عشایر آذربایجان غربی می‌گویند: عوامل مختلفی همچون شخم‌های بی‌رویه مراتع، افزایش تعداد دام‌ها به ویژه دام روستایی، از بین رفتن مراتع، از هم پاشیدگی نظام ایلی، کمبود علوفه دامی و گرانی آن، وجود واسطه‌ها و جاذبه‌های شهری، نبود امکانات رفاهی در جامعه عشایری، کمبود داروهای دامی، خشکسالی‌های پیاپی و کمبود نیروی انسانی از جمله چوپان، موجبات از هم پاشیدگی زندگی عشایری را فراهم کرده است.
به نظر می‌رسد آشنایی عمیق و هماهنگی مدیران ساختار تشکیلاتی دستگاه‌های اجرایی مربوطه با فرهنگ و بافت جامعه عشایری و برنامه‌ریزی همه‌جانبه می‌تواند کلید حل مشکلات این قشر از جامعه شود.
آن‌ها پشم می‌چینند و شیر می‌دوشند و جاجیم می‌بافند، روغن می‌گیرند و ماست می‌زنند، شاهنامه می‌خوانند، تفنگچی دارند، میهمان‌نوازند و سنت‌ها را گرامی می‌دارند، موی بز می‌ریسند و در سیاه چادرهایشان می‌آسایند.
با رسیدن فصل کوچ، زنان، کودکان و مردان عشایر کوچ نشین با کوله باری از تجربیات کوچ سال‌های گذشته بدون دغدغه و نگرانی، سختی راه را تحمل می‌کنند تا به مقصد خود برسند.
● فرهنگ کوچ‌نشینی
کوچ نشینی تنها یک نوع زندگی و طریقی از زیستن نیست بلکه یک فرهنگ و یک تاریخ کهن با آداب و رسوم و سنن اجتماعی، اقتصادی و سیاسی است که پشت این زندگی ساده و بی‌پیرایه نهفته است. پس همانطور که تاکنون از آثار بی‌جان و بدون تحرک به عنوان ارزش‌ها و افتخارات ملی و فرهنگی خودمان حفاظت و هزینه‌های زیادی را نیز در این راه صرف کرده‌ایم، ‌باید با این پدیده زنده و پویا که نه تنها بخشی از تاریخ و فرهنگ ما را بازگو می‌کند بلکه جامعه‌ای تولیدکننده نیز به شمار می رود و در عین حال با مشکلات فراوانی روبروست با حساسیت بیشتری برخورد شود.
بهره‌وری از ویژگی‌ها و امتیازات فرهنگی‌، هنری و اجتماعی عشایر موضوع با اهمیتی است. عشایر همچنان ویژگی‌های قبیله‌ای و طایفه‌های خودشان را کم و بیش حفظ کرده‌اند و دارای آداب و رسوم و سنن خاص خودشان هستند. جلوه‌های هنر و صنایع‌دستی عشایر جلوه‌های زیبایی است که می‌تواند تقویت بشود .باید بتوانیم این جلوه‌ها را چه در زندگی اجتماعی، چه در آداب و رسوم و سنن عشایر و چه در هنر و ذوق و سلیقه عشایر خوب عرضه کنیم و عرضه آنها، یک بازگشت به هویت خودمان است و این هویت، روحیات، سلیقه، ظرافت‌ها و خلقیات آن قوم را نشان می‌دهد.
عشایر ویژگی‌ها و طرح‌ها و رنگ‌های خاص خودشان را در صنایع‌دستی دارند و این جاذبه‌های فوق‌العاده‌ای هم برای بهره گیری در ایران و هم در دیگر نقاط جهان به خوبی مورد توجه واقع نشده است.
به نظر می‌رسد، اگر برای عرضه این جاذبه‌ها، آداب و رسوم و سنن و فرهنگ زندگی عشایری امکانات مورد نیاز فراهم و تقویت شود می‌تواند جاذبه‌های فوق‌العاده‌ای داشته باشد . همچنین می‌تواند در آمدزا و پول ساز و در بهبود وضع زندگی عشایری و فرهنگ‌سازی نقش تعیین‌کننده‌ای داشته باشد.
● عشایر، حافظان میراث فرهنگی ایران زمین
عشایر حافظان و حاملان ارزش‌ها و میراث فرهنگی ایران زمین هستند و با توجه به تعداد ایلات و طوایف عشایری و پراکندگی آن در گستره وسیعی از فضای جغرافیایی کشور می‌توان مجموعه‌ای از بقایای سنن، عادات، آداب، آیین و مناسک و ارزش‌های ملی، دینی، اجتماعی و فرهنگی را در مناطق عشایری مشاهده کرد.
استان‌ آذربایجان‌ غربی‌ جلوه‌های‌ روستایی‌ و عشایری‌ ویژه‌ای‌ دارد که‌ در نوع‌ خود واجد ارزش‌های‌ ایرانگردی‌ است. روستاهای‌ مراکان‌، بند، سیه‌ چشمه‌، خوشاکو، سهولان‌، عیسی‌ کندی‌ و... از طبیعت‌ و حیات‌ وحشی‌استثتایی‌ برخوردارند و روستاهای‌ چنقرالو، تمتنان‌، قره‌ کلیسا، قطور، چالدران‌ و... با آثار تاریخی‌ دوران‌ مختلف ‌یادآور حوادث‌ تاریخی‌ و بیانگر جلوه‌های‌ تاریخ‌ گذشته‌ منطقه‌ هستند.
براساس آخرین آمار سرشماری اجتماعی و اقتصادی عشایر کوچنده، استان آذربایجان غربی دارای بیش از ۱۴ هزار و ۵۰۰ خانوار با جمعیتی بالغ بر ۱۲۰ هزار نفر است که نسبت جنسی عشایری استان به تعداد ۱۰۵ نفر مرد در برابر ۱۰۰ نفر زن است و میانگین اعضای هر خانوار عشایری ۷/۹ نفر است.
● چهارمین استان عشایرنشین
آذربایجان غربی به لحاظ جمعیت عشایری، چهارمین استان عشایرنشین کشور است که با ۱۲ ایل و ۲۱ طایفه و با جمعیت ۱۲۰ هزار نفر ۴درصد از جمعیت آذربایجان‌غربی را تشکیل می‌دهند.
بیش از ۲ میلیون واحد دامی عشایر آذربایجان‌غربی هم در فصل کوچ بهاره عشایر در مراتع ییلاقی استان مستقر می‌شوند.
عشایر آذربایجان غربی سالانه با تولید بیش از ۱۱ هزار تن گوشت، ۲۰ هزار تن شیر و ۲ هزار تن پشم ۲۵ درصد از نیازهای استان به لبنیات و فرآورده‌های دامی را تولید می‌کنند.
در استان آذربایجان‌غربی حدود ۲/۷ میلیون هکتار مرتع وجود دارد که یک میلیون و ۶۱۴هزار هکتار دام مراتع ییلاقی و قشلاقی استان را تشکیل می‌دهد و در شرایط فعلی قریب به ۲/۵ برابر ظرفیت مراتع دام مازاد عشایر در مراتع تعلیف می‌کنند و عشایر در مدت طولانی اقامت در قشلاق (حدود ۹ ماه از سال) دام‌های خود را تغذیه می‌کنند که بیشترین هزینه خانوار را تشکیل می‌دهد و این موضوع به فقر بیشتر خانوارهای عشایری منجر می‌شود.
با آغاز فصل تابستان عشایر آذربایجان غربی کوچ خود را با بیش از ۲ میلیون راس گوسفند و بز به مناطق بورالان، سهند، سلیم خان، نادو، ساری چیچک و دالامپر آغاز می‌کنند.
عشایر استان برای رسیدن به مراتع ییلاقی ۵ تا ۱۷۰ کیلومتر مسیررا طی می‌کنند و با استقرار در یک میلیون و ۲۰۰ هکتار از اراضی مرتعی ییلاقات استان، تا پایان شهریور به پرورش دام و تولیدات محصولات لبنی می‌پردازند.
● ایجاد اشتغال برای مردم
ولی خلیلی، مدیرکل امور عشایری آذربایجان غربی در گفت‌وگو با ایسنا با اشاره به نقش محوری عشایر در تولیدات دامی و لبنی کشور گفت: عشایر ضمن ایجاد اشتغال برای خانواده خود، باعث ایجاد شغل‌های متعدد برای مردم روستاها و شهرها نیز می‌شوند.
خلیلی اظهار کرد: عشایر استان آذربایجان غربی، حدود ۲۵ درصد پروتئین مصرفی در استان از قبیل گوشت، شیر و لبنیات را تولید می‌کنند.
وی در ادامه به نقش عشایر استان در جذب توریست و پیشرفت صنعت گردشگری استان اشاره کرد و گفت: عشایر آذربایجان غربی به دلیل دارا بودن فرهنگ و آداب و سنن خاص و داشتن جذابیت‌های اکوتوریستی نقش مهمی را در این زمینه ایفا می‌کنند.
خلیلی جاذبه‌های طبیعی و دیدنی مناطق عشایری استان را تشریح کرده و گفت: مناطق عشایری بورالان ماکو با وجود چشمه ثریا و دامنه‌های آرارات، وجود تالاب‌ها و مساکن سنگی، عشایر و سیاه چادر مستقر در آن منطقه، ییلاقات خانگل، نادو، مرغان، سیدعلی، مخور در شهرستان ماکو، مناطق زیبای قطور، بله‌سورو ییلاقات حاجی‌بیک در خوی، مناطق ییلاقی ساری چیچک، سرهلات، جاندار و زیارت در سلماس، مناطق قشلاقی و ییلاقی ترگور و مرگور و دامنه‌های کوه‌های بزسینا و دالانپر و آبشار سوله دگل در ارومیه و ییلاقات، بابادین، گلوان در شهرستان نقده از جمله جاذبه‌های دیدنی هستند.
همزمان با آغاز فصل گرما و تابستان، کوچ عشایر مناطق شمال آذربایجان غربی به ییلاق آغاز می‌شود.
شاید دیدن جمعی از عشایر کوچرو در مسیر کوچ، با انبوهی از دام، در حالی که زن و فرزند و بار و بنه خود را بر پشت اسب و شتر از قشلاق به ییلاق می‌برند برای تماشا و در قاب عکس، زیبا و چشم‌نواز جلوه کند، اما آنچه در این ییلاق و قشلاق سالیان دراز بر دل این قشر سختکوش نشسته است حکایتی دیگر دارد.
برنامه‌ریزی مبتنی بر اصول و واقعیت‌های ساختار فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی این جامعه است که از جمله آنها می‌توان به اصلاح قوانین مربوط به مراتع، مشخص کردن حدود ایلراه‌های عشایری، بیمه دام‌ها، تشکیل خانه‌های بهداشت عشایری، تامین علوفه و جو مورد نیاز دام عشایر، خرید تضمینی دام و... ایجاد مدرسه در مقاطع راهنمایی و دبیرستان یا شبانه‌روزی، ایجاد شغل‌های جایگزین و خرید محصولات دامی اشاره کرد.

منبع : روزنامه اطلاعات