تابستان را بهاری کنیم

تابستان فصل نشاط دانش‌آموز است و دغدغه خانواده‌ها، فرصت فراغ و فراخی که گاه دوزخ آموخته‌ها و اندوخته‌های سال تحصیلی است و گاه بهشت بازسازی فکری و روانی و احیاناً کسب مهارتها و چنگ انداختن به عرصه‌هایی که در آموزش رسمی جایگاه و پایگاهی ندارند.
صد روز تعطیل ـ و گاه بیش از آن ـ کم زمانی نیست. هزاران مدرسه در طول این ایام بی‌مصرف می‌مانند و میلیونها دانش‌آموز وقت خویش را میان تلویزیون و رایانه و سفر و بازی و احیاناً مطالعه و مهارت‌آموزی تقسیم می‌کنند.
آیا نمی‌شود برنامه‌ای سازنده و مناسب تدوین و تنظیم کرد؟ آیا نمی‌توان به راههایی اندیشید که این همه زمان ساده و ارزان از کف نرود؟
پس باید چاره‌ای اندیشید و با همکاری و هم‌اندیشی و برنامه‌ریزی از این موقعیت بهره گرفت.
اوقات فراغت پدیده‌ای است که از یک سو مناسب‌ترین بستر برای رشد و شکوفایی استعدادهای گوناگون و ابعاد مختلف وجود نوجوانان و جوانان به شمار می‌رود و از سوی دیگر زمینه‌ساز بسیاری از مشکلات اجتماعی و بزه‌کاری‌های فردی و اجتماعی است. بنابراین اگر با دانش و آگاهی با آن روبرو نشویم و برنامه‌ای سنجیده و منظم برای رویارویی با آن نداشته باشیم، دچار صدمات و زیان‌های جبران‌ناپذیری خواهیم شد.
● ضرورت پرداختن به اوقات فراغت
اهمیت و ضرورت توجه به اوقات فراغت در میان نسل جوان پدیده‌ای تازه نیست. بعد از پایان جنگ جانی دوم در میان کشورهای پیشرفته نسبت به آن حساسیت بیشتری به وجود آمده است. اوقات فراغت، اوقاتی است که فرد فارغ از وظایف رسمی خود و به آسودگی آن را سپری می‌کند. نگاه ما به اوقات فراغت قطعاً بر نحوه تأمین و غنی‌سازی آن تأثیرگذار است.
اگر اوقات فراغت را زمان‌هایی بدانیم که فرد از فعالیت های شغلی، آموزشی و حرفه‌ای خود دست برمی‌دارد، می‌تواند کارکردهای زیادی داشته باشد. از جمله این که اوقات فراغت در تأمین بهداشت روان می‌تواند بسیار مؤثر واقع شود. اصل واقع‌نگری در برنامه‌ریزی حکم می‌کند که برای غنی‌کردن اوقات فراغت فرزندانمان نیازسنجی کنیم. یعنی برای غنی‌سازی اوقات فراغت کودکان و نوجوانان باید براساس نیازها، علایق و انگیزه‌های آنان برنامه‌ریزی کنیم.
فعالیت‌هایی که برای اوقات فراغت در نظر گرفته می‌‌شوند باید ابعاد چهارگانه زیستی ـ روانی ـ اجتماعی و معنوی را پاسخگو باشند. امام هفتم(ع) می‌فرمایند: «من برترین لذتها را در عبادت یافتم.» در روایات دیگری که بیانگر اهمیت و ضرورت داشتن اوقات فراغت است، آمده: اوقات خود را به سه بخش تقسیم کنید: بخشی برای عبادت، بخشی برای کار و بخشی برای استراحت. کسانی که خوب کار می‌کنند قدر اوقات فراغت را نیز به خوبی می‌دانند. ارسطو می‌گوید: «ما کار می‌کنیم برای آسایش و کسی قدر آسایش را می‌داند که اوقاتی کار کرده باشد.»
در برنامه‌ریزی برای اوقات فراغت فرزندانمان باید به ارزش‌های جامعه خود نیز توجه داشته باشیم. در این اوقات باید در زمینه‌های اعتقادی ـ سیاسی و اجتماعی آنها را تقویت کنیم. ما می‌خواهیم نسلی را تربیت کنیم که مقدمات حکومت جهانی را ـ که به آن اعتقاد داریم ـ فراهم کنند، بنابراین باید از رشد سیاسی بالایی بهره‌مند باشند.
اهمیت دیگر اوقات فراغت در این است که فعالیت‌هایی که انسان با علاقه و اختیار خود انتخاب می‌کند و انجام می‌دهد از ثبات و پایداری بیشتری برخوردار است. توجه به آثار روانی و روحی ناشی از بهره‌گیری از اوقات فراغت اولاً موجب نوعی رضایت‌خاطر و آرامش خیال می‌شود، ثانیاً فعالیت‌های آزادانه که با برنامه و هدف انتخاب شوند به منزله پل رابط بین مدرسه و جامعه اند که افراد جامعه به خصوص جوانان را نه تنها برای ورود در صحنه اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی مهیا می‌کنند بلکه از هدر رفتن نیروها که در صورت اعمال مدیریت نادرست ممکن است موجب بزهکاری فردی و اجتماعی شود، جلوگیری به عمل می‌آید. از تمامی مباحث مطرح شده به ارزش و اهمیت پرداختن و توجه به اوقات فراغت به عنوان یک موضوع حائز اهمیت پی می‌بریم. بنابراین باید این اوقات را جدی گرفت و با برنامه‌ریزی حساب شده و سنجیده در جهت رشد و شکوفایی فرزندانمان از آن بهره‌مند شویم.
● اشتغالی خودانگیخته و لذت‌بخش
اوقات فراغت فرصت‌هایی است که در آن فرد از هرگونه وظیفه‌ای رهاست و به فعالیت‌هایی می‌پردازد که دلخواه اوست. آن‌گاه که ذهن انسان فراغت می‌یابد امکان خلاقیت فراهم می‌شود. «ویل‌دورانت» در این باره می‌گوید: «تمدن محصول اوقات فراغت ملتهاست. مردمانی که خور و خواب و شکار و غارت همه شب و روز آنها را پرکرده بود، هیچ تمدنی نیافریدند. ظروف مقاوم‌تر، جامه‌های ظریف‌تر، معماری ماندگارتر، شعر زیباتر، ماشین‌ها، کتاب‌ها،‌ ارتباطات، اختراعات، اکتشافات و همه وسایل رفاهی بشر، زاییده اوقات فراغت اویند.»
اوقات فراغت، از یک سو فرصت مناسبی برای خود‌یابی، خودسازی، خودشکوفایی، خلوت با خود، راز و نیاز با خالق هستی، بازاندیشی و محاسبه و مراقبه وجودی، رشد استعدادها، بروز خلاقیت‌ها و نوآوری‌ها و نیز آرامش و خشنودی است و از سوی دیگر زمینه‌ساز بسیاری از ناهنجاری‌ها و آسیب‌های فردی و اجتماعی به شمار می‌آید. چرا که میزان نظارت اجتماعی در این اوقات کاهش می‌یابد.
ویژگی‌های دوگانه اوقات فراغت، ما را به ژرف‌اندیشی درباره چگونگی گذراندن اوقات فراغت فرزندانمان و برنامه‌ریزی برای آن فرامی‌خواند، چرا که برنامه‌ریزی به هدایت هنگامه‌های فراغت به سوی سلامت روانی و خلاقیت می‌انجامد و بی‌برنامگی و نیندیشیدن تمهیدات لازم، به آسیبهای فردی و اجتماعی منجر خواهد شد.
بنا بر توضیحات بیان شده تاکنون این تعریف کلی درباره اوقات فراغت به دست می‌آید که: اوقات فراغت سرگرمیها، تفریحات و فعالیت‌هایی است که افراد به هنگام آسودگی از کار عادی با تشویق و رغبت به آن می‌پردازند. (فرهنگ لاروس)
همچنین می‌توان گفت که: فراغت عبارتست از مجموعه‌ای از اشتغالات که فرد به میل خود برای استراحت یا تفریح یا به منظور آگاهی و فراگیری انتفاعی و مشارکت اجتماعی داوطلبانه بعد از رهایی از الزامات شغلی خانوادگی مذهبی و اجتماعی بدان می‌پردازد.
● تاثیر تحولات دوران اخیر
عصر کنونی، عصر انفجار اطلاعات است و کهکشانی از اطلاعات از طریق اینترنت در اختیار ما قرار می‌گیرد. بنابراین نباید فرزندانمان را از دسترسی به این همه اطلاعات محروم کنیم، اما با نظارت همه جانبه‌ای که اعمال می‌کنیم نکته مهم این است که در بچه‌ها بینشی صحیح برای استفاده از کامپیوتر ایجاد کنیم تا آنها بتوانند از این شاهراه اطلاعاتی به درستی بهره‌مند شوند.
به نظر می‌رسد تحولات معاصر در حد و اندازه خود آثار فردی و خانوادگی داشته باشد. به عنوان مثال: جهانی شدن هویت ملی را مورد تهدید قرار می‌دهد. منظور از هویت این است که فرد بداند برای چه در این دنیا زندگی می‌کند و هدف از خلقت او چیست. حضرت امیر(ع) در این باره فرموده‌اند: خدا رحمت کند کسی را که بداند از کجاست در کجاست و به کجاست. اگر جواب این سه سئوال کلیدی روشن شود فرد هویت خود را پیدا می‌کند، در حالی که بحث جهانی شدن می‌تواند تهدیدی جدی برای هویت‌های منطقه‌ای و ملی باشد.
مسئله دیگر تاثیر جهانی شدن بر خانواده‌هاست، امروزه خانه‌ها به خوابگاه تبدیل شده‌اند. یعنی روابط انسانی در خانواده‌ها به حداقل رسیده است. بنابراین باید به خانواده‌ها تفهیم کنیم که برقراری ارتباط با فرزندان نیازی جدی است و اوقات فراغت تابستان فرصت مناسبی برای تامین این نیاز است. نکته مهم دیگر این است که علاوه بر نگاه سخت افزاری به اوقات فراغت یعنی اینکه چقدر امکانات و اردوگاه و... داریم، ابتدا بینشی به دانش‌آموزان بدهیم که اصولاً بداند نفس اوقات فراغت چیست و استفاده از آن چگونه باید باشد. اغلب دیده می‌شود نوجوان یا جوانی که اوقات رسمی خود را به صورت عادی مدیریت می‌کند، اوقات فراغتش را هم می‌تواند مدیریت کند و لحظه‌ای را هدر ندهد.
● کارکردهای اوقات فراغت
اوقات فراغت کارکردهایی به شرح زیر دارد:
الف) اوقات فراغت و رشد و پرورش استعدادها:
مطالعات و تحقیقات نشان داده‌اند که اوقات فراغت همواره بستر مناسبی برای بروز استعدادها و خلاقیت‌هاست. خلاقیت و نوآوری‌ها بین نوجوانان و جوانان در دوران فراغت شکل می‌گیرد، زیرا ذهن انسان در اوقات فراغت فعالیت موظف ندارد و با نشاط خاطر اندیشه کرده، از تفکر‌بهره می‌گیرد. براین اساس اوقات فراغت دانش‌آموزان به خصوص جوانان عامل مهمی در رشد و پرورش استعدادهای آنان است و تضمین‌کننده سلامت و بهداشت روانی آنها خواهد بود.
ب ) اوقات فراغت و بهداشت روانی:
حسن گذراندن اوقات فراغت عامل موثر در سلامت و بهداشت روانی انسان است. اشتغال مستمر و بدون وقفه فکری و عملی موجب خستگی جسمی و ذهنی می‌شود، به گونه‌ای که فرد به تدریج نشاط و سرزندگی خود را از دست می‌دهد. بنابراین شرایط برخورداری از یک فرصت آزاد و فارغ از کار موظف و بهره‌وری از آن اولین و مهم‌ترین گام در پیشگیری از آسیب‌های ذهنی و حفظ بهداشت روانی است.
ج ) توسعه مهارت‌ها شناختی:
اوقات فراغت مناسب‌ترین فرصت برای توسعه مهارت‌های شناختی و شکوفایی استعدادهاست. هرگاه فرد بدون این که تکلیف خاصی را برعهده داشته باشد با علاقه و انگیزه شخصی در زمینه‌های متنوع آموزشی به فعالیت بپردازد، مسلماً تلاش وی در این شرایط مطلوب و خوشایند ذهنی و روانی منجر به فراگیری‌های پایدار خواهد شد.
و ) اوقات فراغت و مهارت‌های حسی و حرکتی: تاثیر مهارت‌های حسی ـ حرکتی و فعالیت‌های ورزشی بر کنش‌های ذهنی و تحول روانی به گونه‌ای است که بسیاری از روان شناسان و کارشناسان تعلیم و تربیت عقیده دارند که این قبیل فعالیت‌ها می‌بایست در درجه اول جزء برنامه‌های موظف آموزشی دانش‌آموزان به ویژه در مقاطع پیش دبستانی و دبستانی قرار گیرد. آشنایی کودکان و نوجوانان با برنامه‌ها و روش‌های مختلف فعالیت‌های حسی و حرکتی نه تنها سبب تقویت کنش‌های ذهنی آنها می‌شود، بلکه موجبات نشاط روانی و سرزندگی تقویت اعتماد به نفس و بالطبع بهداشت روانی آنها را فراهم می‌سازد.
ز ) اوقات فراغت و اصلاح رفتار و تعالی شخصیت: کثرت و استمرار فعالیت‌های ذهنی و عملی در زندگی روزمره بدون بهره‌گیری از فرصت‌های آزاد برای تعمق و بازنگری به عملکردها و نحوه برخورد با افراد و مقابله با پدیده‌های مختلف ممکن است به تدریج موجب پدیدار شدن بعضی از عادات یا رفتارهای نامطلوب در انسان بشود. بهره‌گیری از اوقات فراغت، پرداختن به اصلاح عادات و رفتارهای نامطلوب یا سازش نایافته امری است فوق‌العاده حایز اهمیت به عبارت دیگر از اوقات فراغت می‌توان به طور مناسب برای اصلاح بسیاری از اختلالات رفتاری نظیر پرخاشگری، افسردگی، اضطراب، کمرویی و...‌بهره گرفت.
هـ ) اوقات فراغت و رفتارهای اجتماعی:
اوقات فراغت مناسب‌ترین موقعیت برای تفکر و اندیشه است. «ویکتورفرانکل» معتقد بود مشکل انسان امروز بی‌معنا بودن زندگی، خلاء وجود و ناکامی وجود است و انسان سرگردان و ناکام بعید نیست که در حالتی به حد انفجار رسیده و برای فرار از موقعیت واقعی و رسیدن به موقعیت آرمانی به اغتشاش، تخریب، توهین و شورش دست زند. بدون تردید هدایت فکری، حمایت مستمر و موثر کودکان و نوجوانان و جوانان در اوقات فراغت نه تنها آسیب‌پذیری اجتماعی و کجر وی‌های اخلاقی آنان را در هر شرایط به حداقل می‌رساند، بلکه آنان را در برابر همه آسیب‌ها و تهاجمات فرهنگی مصون می‌کند.
● نقش خانواده‌ها و مدارس
خانواده‌ها باید با روش‌های غنی‌سازی اوقات فراغت آشنا شوند تا بتوانند برنامه‌ریزی مناسبی برای آن انجام دهند. یکی از روش‌های غنی‌سازی اوقات فراغت که به هویت‌یابی فرزندانمان نیز کمک می‌کند، ایرانگردی است. (بسیار سفر باید تا پخته شود خامی)
بعضی از خانواده‌ها به قدری اوقات فراغت تابستان را با برنامه‌های مختلف پر می‌کنند که دانش‌آموزان به کنایه می‌گویند: با آغاز سال تحصیلی اوقات فراغت آغاز می‌شود.
باید تلاش کنیم ایام تابستان برای بچه‌ها شاد و با نشاط سپری شود، زیرا اگر چنین نباشد سال تحصیلی جدید را به خوبی شروع نخواهند کرد.
بنابراین سعی کنیم فرزندانمان تابستان را هم بهاری سپری کنند و با آمادگی، نشاط و علاقه بیشتر به استقبال سال تحصیلی آینده بروند.
● راهکارهای عملی
راهکارهای عملی برای خوب سپری کردن اوقات فراغت به شرح زیر است:
ـ فعالیت‌های ورزشی
ـ فعالیت‌های تفریحی
ـ استفاده از وسایل سمعی و بصری
ـ فعالیت‌های هنری
ـ فعالیت‌های حرفه‌ای
- فعالیت‌های تحقیقی و مطالعاتی
هر یک از این راهکارها را به اختصار توضیح می‌دهیم.
- فعالیت‌های ورزشی: یکی از بهترین راههایی که برای صرف کردن اوقات فراغت می‌توان از آن استفاده کرد ورزش است. ورزش سهل‌ترین و بهترین راه برای برطرف کردن و پیشگیری از ناراحتی‌هایی از قبیل کمردرد، دردعضلات و... است و غیر از آنکه فعالیت بدنی باشد فعالیت اجتماعی و گروهی نیز محسوب می‌شود. نوعی بازی هم به حساب آمده که برای مدتی انسان را از واقعیت‌های اطراف و نگرانی‌ها و دلواپسی‌ها دور می‌سازد و فرد را متوجه بدن و نقاط مثبت خویش می‌سازد.
- فعالیت‌های تفریحی: جرج بانلر درکتاب مقدمه تفریحات سالم و بازی در جامعه به این نکته اشاره کرده است که تفریحات سالم در گذراندن اوقات فراغت نقش سازنده‌ای در جامعه دارد. از تفریحات سالم می‌توان گردش، اردوها و مسافرتهای سیاحتی – زیارتی را نام برد.
- استفاده از وسایل سمعی و بصری: آمار نشان می‌دهد: جالب‌ترین سرگرمی و وقت گذرانی نوجوانان و جوانان در منزل به ترتیب اولویت مطالعه و تماشای تلویزیون و فیلم و سریال است. باتوجه به این موضوع پخش فیلم‌هایی با محتوای غنی و آموزنده در ساعاتی که وقت فراغت است، وسیله خوبی برای گذراندن اوقات فراغت است.
- فعالیت‌های هنری: ساختمان دفاعی انسان با میل به فعالیت خلاق سازگار بوده و از خلاقیت و آفرینندگی لذت می‌برد. پرداختن به فعالیت‌های هنری در اوقات فراغت برای دانش‌آموزان بسیار لذت‌بخش و شادی‌آفرین و آموزنده است، به شرط آنکه آنان در انتخاب فعالیت آزاد گذارده شوند و به فعالیت مورد علاقه‌شان بپردازند.
- فعالیت‌های حرفه‌ای: پرداختن به فراگیری رانندگی، کارهای فنی، تراشکاری، جوشکاری و درودگری، خیاطی، تعمیرات اتومبیل همچنین کارهای برقی از نوع سیم‌کشی، آشنایی با تعمیرات وسایل برقی مانند یخچال، کولر، رادیو، تلویزیون، تلفن، بخاری و... آموزش رایانه، یادگیری شیوه کمک‌های اولیه، مواردی هستند که هم می‌تواند تجربه و آموزش باشند وهم اوقات فراغت را غنی سازند.
- فعالیت‌های تحقیقی و مطالعاتی: تشکیل کلاسهای روش تحقیق و مطالعه و کتاب خوانی برای نوجوانان و جوانان علاقه‌مند در رشته‌های مختلف دانش‌ بشری علاوه‌بر بالا بردن شعور و آگاهی و ارضای حس کنجکاوی برای جوانان شادی آفرین است.نیازهایی که از طریف گذراندن اوقات فراغت تامین می‌شوند
گذراندن اوقات فراغت تامین نیازهایی را درپی دارد که به اختصار به آنها می پردازیم:
- نیاز به استراحت و رفع خستگی: انسان‌ها همه نیاز به استراحت و رفع خستگی دارند. پیوستگی در انجام کارها و نبود زمان کافی برای فراغت و استراحت موجب نزول کیفیت کار و نیز پرخاشگری فرد فعال می‌شود، ولی باید به کودکان و نوجوانان آموخت که زمان استراحت، زمان بطالت نیست، بکله زمانی است که فرد به تمدد اعصاب می‌پردازد و حاصل آن افزایش بازده است. بدن و ذهن آدمی پس از مدتی کار، خود به خود نیازمند استراحت است و به طور طبیعی بدان می‌پردازد. پس اوقات فراغت می‌تواند چنین نیازی را رفع کند.

تهیه و تنظیم: زینب بهمدی

منبع : روزنامه اطلاعات