قرآن در سیره حضرت فاطمه(س)

نوشتار زیر به بررسی نقش و جایگاه قرآن در سیره و گفتار حضرت زهرا(س) و تمسک آن حضرت به آیات نورانی قرآن در سخنرانی ها و فعالیت های شخصی و اجتماعی خود می پردازد که با هم آن را ازنظر می گذرانیم.
● قرآن و عترت، دو یادگار پیامبر(ص)
قرآن برترین سند زنده حقانیت پیامبر اعظم(ص)، معجزه ای است «گویا»، «جاودانی»، «جهانی» و «روحانی» که پس از گذشت قرن ها از رحلت پیامبر(ص)، هم معجزه است و هم قانون و خداوند آن را کتاب هدایت و استوارترین برنامه زندگی اعلام کرده و فرموده است:
«ان هذا القرءان یهدی للتی هی اقوم؛ (اسراء/۹) این قرآن به راهی که استوارترین راه هاست هدایت می کند.»
باتوجه به اهمیت قرآن در زندگی انسان ها و هدایت افراد بشر، پیامبر خدا و اولیاء الهی و فرزندان گرامی ایشان به مردم در مورد بهره گیری و استفاده از آیات الهی سفارش کرده اند و روایات فراوانی نیز در این مورد نقل گردیده است. پیامبر اسلام(ص) در حدیث شریف ثقلین می فرماید:
«انی تارک فیکم الثقلین اما ان تمسکتم بهما لن تضلوا کتاب الله و عترتی؛(۱) من شما را ترک می کنم درحالی که بین شما دو چیز گران بها می گذارم که اگر به این دو تمسک بجوئید گمراه نشوید: کتاب خدا و خاندانم.» بر این اساس، دختر گرامی رسول اکرم(ص) در تمسک و عمل به این امانت الهی در زندگی خویش پیش قدم بوده، آن حضرت در سفارش به قرآن در خطبه معروف خویش خطاب به مهاجر و انصار فرمودند:
«متوجه باشید که پیامبرخدا(ص)، امانت بسیار با عظمت و ارجمند یعنی کتاب آسمانی قرآن را در میان شما به یادگار گذاشت که نسخه کامل سعادت و تکامل است، نور خدا و برهان نیرومند خدای بزرگ و مجموع حقایق و حجت ها و قوانین الهی در این کتاب روشن گردیده است که اگر به دستورات آن عمل کنید به آخرین درجه سعادت و تکامل می رسید و از تیرگی های جهالت و ضلالت نجات می یابید، آن گونه تکاملی که مورد حسرت دیگران قرار می گیرید.»(۲)
● انطباق سیره و گفتار زهرا(س) با قرآن
۱) عمل به آیات الهی
حضرت زهرا(س) در خانه ای پرورش یافت که آیات قرآن دائماً در حال نزول بود و رشد و تربیت حضرت در حال و هوای وحی صورت گرفته و رسول خدا(ص) حق پدری و معلمی را درباره ایشان نیکو انجام دادند.
دوستی و محبت فاطمه(س) به پدرش زبانزد خاص و عام بوده و این محبت در حدی بس فراتر از رابطه دختری با پدر خویش است. او پیامبر را تنها به چشم پدر نمی نگریست بلکه از دیدی بس عمیق تر به چشم یک مراد و پیشوا می دید،زیرا او قدر و مقام و منزلت پدر و آبرومندی ورسالت الهی او را بیش از دیگران می شناخت.
حضرت زهرا(س) می فرماید: زمانی که آیه «لا تجعلوا دعاء الرسول بینکم کدعاء بعضکم بعضاً؛(نور/۶۳) صدا کردن پیامبر را در میان خودتان، مانند صدا کردن یکدیگر قرار ندهید». نازل شد ترسیدم که رسول خدا(ص) را با لفظ «ای پدر» بخوانم، من هم پدرم را چندین بار با لفظ «یا رسول الله» صدا زدم، پیامبر یکی دو بار از من روی گردانید، سپس روبه من کرد و فرمود: ای فاطمه این آیه درباره تو و خانواده و نسل تو نازل نشده است، تو از من هستی و من از تو هستم.
همانا این آیه برای جفاکاران درشت خوی قریش، انسان های خودخواه و متکبر نازل شده است مرا با جمله «ای پدر» خطاب کن که مایه حیات قلب من است و خداوند را خشنود می کند.»(۳)
این روایت افزون بر محبت حضرت فاطمه(س) نسبت به پدر بزرگوارشان نشانگر اهمیت عمل به آیات الهی را می رساند این آیه بنا به نص روایت، درمورد حضرت و خانواده گرامی شان نازل نشده است با این حال حضرت به خاطر دستور خداوند در آیه مذکور، پدر گرامی خویش را با نام «یا رسول الله(ص)» صدا می زند تا بی احترامی به پیامبر و پیشوای خویش نکرده باشد.
۲)تلاوت و انس با قرآن
از سفارش های قرآن کریم، امر به تلاوت آیات الهی است چنان که می فرماید:
«فاقرءوا ما تیسر من القرءان، (مزمل/۲۰) پس هرچقدر می توانید قرآن بخوانید».
درمورد تلاوت و انس با قرآن، آیات و روایات فراوانی وجود دارد که با عناوین مختلفی انسان را ترغیب به تلاوت آیات آسمانی در مکان های مختلف (خانه، مسجد، مکه، غیره) و حالات متفاوت (نماز، ایستاده، خوابیده) و زمان های گوناگون می کند.
در روایتی پیامبر(ص) می فرماید: «نوروا بیوتکم بتلاوه القرآن؛(۴) خانه های خود را با خواندن قرآن نورانی کنید.»
و امام صادق(ع) قرآن راعهد و فرمان خدا دانسته؛ می فرماید: قرآن عهد خداوند و فرمان او به خلقش است. پس سزاوار است برای شخص مسلمان که در این عهد و فرمان خدا نظر افکند و روزی پنجاه آیه از آن را بخواند.»(۵) و امام سجاد(ع) نیز آیه های قرآن راگنجینه هایی دانسته که هرگاه در یک گنجینه گشوده شود شایسته است که بدان چه در آن است نظر کنی.(۶)
حضرت زهرا(ص) نیز همواره با قرآن مأنوس و آیاتش در همه حالات ورد زبانش بود.
سلمان روایت می کند: رسول خدا(ص) مرا برای کاری به خانه فاطمه(س) فرستاد. به در خانه که رسیدم، صدای زهرا(س) را که، درون خانه قرآن تلاوت می کرد شنیدم».(۷)
سلمان در روایت دیگر می گوید: «داخل خانه زهرا(س) شدم، دیدم در همان حالی که مشغول کار خود بود و جوها را آسیاب می کرد قرآن می خواند.»(۸)
حضرت زهرا(س) به اندازه ای با قرآن مأنوس بود که حتی وصیت می کند «درشب اول قبر، علی(ع) بر سر مزارش قرآن زیاد بخواند و دعا کند.» (۹) و از ثمره همین انس با قرآن حضرت فاطمه(س) بود که فضه کنیز آن حضرت، تا ۲۰ سال بعد از شهادت حضرت زهرا(س) کلامی به غیر از قرآن بر زبان نیاورد. (۱۰)
برای تبیین شدت علاقه آن حضرت به قرآن روایت زیر بخوبی گویا و حاوی نکات فراوان است:
فاطمه زهرا(س) می فرماید: حبب الی من دنیاکم ثلاث: تلاوه کتاب ا... و النظر فی وجه رسول ا... والانفاق فی سبیل ا... از دنیای شما سه چیز محبوب من است: تلاوت قرآن، نگاه به چهره رسول الله و انفاق در راه خدا (فرهنگ سخنان حضرت فاطمه، محمد دشتی، ص۲۳۲)
و براستی کسانی که دوست دارند آن حضرت را اسوه و الگوی خود قرار دهند بایستی قرآن را چه در زمینه تلاوت و چه در زمینه تدبر، وجهه همت خود در طول شبانه روز قرار دهند.
۳ ) احتجاج و تمسک به آیات الهی
استدلال و احتجاج به کتب آسمانی از کارهای رایج و متداول تمامی قرنها بوده و مورد قبول همه دینداران جهان می باشد. پیامبر(ص) و ائمه هدی(س) نیز به این امر اهتمام ورزیده و در سخنانشان به آیات الهی استدلال کرده اند که نمونه های فراوانی از تاریخ گواه بر این مطلب می باشد.
حضرت زهرا(س) هم از این امر مستثنی نبود و درچندین مورد در استدلال های مختلف به آیات قرآنی تمسک جسته و به دفاع از حق خویش و اثبات ارث از نگاه قرآن پرداخته اند.
انس بن مالک نقل می کند:
حضرت زهرا(س) پس از تصرف باغ های فدک، خطاب به ابوبکر فرمود: ای ابوبکر تو می شناسی و می دانی که حق ما اهل بیت غصب شده است؛ و آن حقی است که از صدقات و غنایم داریم و خداوند در این آیه مربوط به غنایم و مصرف خمس آن را توضیح داده است «و بدانید هرگونه غنیمتی به دست آورید خمس آن برای خدا، و برای پیامبر و برای نزدیکان و یتیمان و مسکینان و در راه ماندگان است.» (انفال/۱۴)
ابوبکر گفت: آیا فدک را بطور کامل تسلیم شما کنم؟
حضرت پاسخ داد: آیا فدک مال توست؟ و یا به نزدیکان تو اختصاص دارد؟
ابوبکر گفت: من آن را در رابطه با مصالح مسلمین خرج می کنم.
حضرت فرمود: این حکم الهی نیست و پدرم رسول خدا(ص) چنین دستوری به ما نداده است و در صورتی که از پدرم رسول خدا(ص) پس از نزول آیه خمس شنیدم که فرمود:
بشارت باد ای فرزندان محمد(ص) که مایه غنا و بی نیازی شما رسیده است.
ابوبکر که دیگر عذری نمی توانست بیاورد، به تفسیر شخصی خویش متوسل شد و گفت: علم من اجازه نمی دهد که طبق این آیه، فدک را تماما به شما تحویل دهم. (۱۱)
۴) انذار با آیات قرآنی
از راههای موثر در پیشگیری از انحراف و آگاهی بخشی مردم، نکوهش رفتارهای غلط و افشای آنان می باشد. حضرت زهرا(س) با توجه به این مسئله در بخشی از سخنان خویش به افشای رفتار منافقانه برخی افراد بی تفاوت گذشته و تشنگان قدرت بعد از پیامبر(ص) پرداخته با یادآوری سفارش های پیامبر(ص) درباره امیرالمؤمنین(ع) و عاقبت بد فتنه گران که خود را در ظاهر مصلح نشان می دهند می فرماید:
«درحالی که شما در خوشی زندگی می کردید، در امنیت و رفاه، خوش بودید و منتظر فرصت بودید تا روزگار بر ضد ما دگرگون شود و گوش به زنگ اخبار بودید.
به هنگام کارزار فرار می کردید و عقب نشینی داشتید و آنگاه که خدا، برای پیامبر خویش خانه پیامبران و آرامگاه اولیاء را برگزید، خار و خاشاک نفاق در شما ظاهر شد و جامه دین کهنه گردید، گمراهان ساکت به سخن درآمدند و آدمهایی پست و بی ارزش باقدر و منزلت شدند و شتر نازپرورده اهل باطل، به صدا درآمد و وارد خانه های شما شد.»
آن حضرت در ادامه سخنانشان چنین خاطرنشان می گردند:
«درحالی که هنوز از عهد و قرار شما (بیعت در غدیرخم» چیزی نگذشته بود و شکاف زخم عمیق بود و دهانه زخم هنوز بهبود نیافته بود، پیامبر(ص) هنوز دفن نشده بود که هرچه خواستید کردید و بهانه آوردید که از فتنه می ترسیم (الا فی الفتنه سقطوا و ان جهنم لمحیطه بالکافرین» (آگاه باشید آنها در فتنه سقوط کردند و جهنم کافران را احاطه کرده است.) (توبه/۹۴) شما کجا و فتنه خواباندن کجا؟ دروغ می گویید.» (۲۱)
حضرت در خطبه ای دیگر در جمع زنان مدینه که به عیادت ایشان آمده بودند به نکوهش مهاجر و انصار پرداخته و با متذکرشدن فرجام ستمکاران، سعی در آگاهی بخشی آنان و جلوگیری از انحراف مسلمین نموده و به آیاتی از قرآن کریم استشهاد می کند و می فرماید:
«اکنون بیایید و بشنوید! شگفتا! روزگار چه شگفتی ها در پس پرده دارد و چه بازیها یکی پس از دیگری بیرون می آورد: «و ان تعجب فعجب قولهم: «و اگر تعجب می کنی، عجب گفتار آنهاست. (رعد/۵)
راستی مردان شما چرا چنین کردند؟ ای کاش می دانستم به چه پناهگاهی تکیه داده اند؟ و کدام ستون استوار را انتخاب نمودند؟ و به کدام ریسمان چنگ زدند؟ و برکدام فرزند و خاندانی پیشی گرفتند و غلبه کردند؟
شگفتا چه دوستان دروغین و سرپرستان نااهلی را انتخاب کردند و چه زشت است سرانجام ستمکاران «چه جایگزین بدی است برای ستمکاران» (کهف/۰۵) سر را گذاشته به دم چسبیدند، دنبال عامی رفتند و از عالم نپرسیدند.
نفرین بر مردمی نادان که تبهکارند و تبهکاری خود را نیکوکاری می پندارند. «آگاه باشید اینها همه مفسدانند ولی نمی فهمند» (بقره/۲۱) وای بر آنان آیا کسی که هدایت به سوی حق می کند برای پیروی شایسته تر است یا آن کس که خود هدایت نمی شود مگر هدایتش کنند؟» (یونس/۵۳) شما را چه می شود و چگونه داوری می کنید؟» (۳۱)
۵) بیان علل انحراف مردم
درجامعه اسلامی و زندگی مسلمین، شناخت ویژگی های قرآن و عمل به این کتاب آسمانی از اهمیت ویژه ای برخوردار است قرآن کریم درباره تعالیم قرآن که غالب بر تعالیم دیگر و هدایت آن غیر از هدایت دیگران است می فرماید:
«این قرآن به راهی که استوارترین راه هاست هدایت می کند.» (اسراء/ ۹) هر کس به آن عمل کند راه سعادت و خوشبختی را پیموده و از انحراف به دور خواهد ماند.
چنان که دخت نبی مکرم اسلام یکی از علل انحراف مردم، چند روز بعد از رحلت پیامبر اعظم(ص) را پشت کردن مردم به قرآن کریم و پشت سر انداختن اوامر و نواهی آن دانسته می فرماید:
«چرا بیراهه می روید؟ در حالی که کتاب خدا در میان شماست، مطالب آن روشن است واحکام آن درخشان و نشانه های هدایت آن آشکار، نهی و هشدارهای آن روشن و واضح می باشد، اما شما به قرآن پشت کردید و از آن روی برگردان شدید، آیا به قرآن میل و رغبت دارید؟ یا داوری جز قرآن می گیرید؟ «چه جایگزین بدی است برای ستمکاران» (کهف/۰۵) «و هر کسی جز اسلام آئینی برای خود انتخاب کند، از او پذیرفته نخواهد شد و او در آخرت از زیانکاران است.» (آل عمران/ ۵۸)
سپس آن قدر درنگ نکردید که این دل رمیده آرام گیرد و مهار کردن آن آسان شود، پس آتش گیره ها را بر افروختند و به آتش فتنه ها دامن زدید تا آن را شعله ور ساختید و به شیطان گمراه کننده پاسخ مثبت دادید.» در این جملات حضرت با استفاده از آیه شریفه قرآن، جریان سقیفه و پیامدهای آن و روی گردانی مردم از قرآن کریم را مصداق روشن ظلم دانسته وعاملان آن را جزء ظالمین به حساب آورده است. و با ذکر آیه دوم حضرت می فرماید شما که به قرآن پشت کرده اید و اوامر و نواهی آن را به کار نمی بندید درواقع از دین اسلام خارج شده اید؛ چه اینکه اساس اسلام بر دستورات قرآن استوار است و اگر قرآن را از اسلام حذف کنید دیگر اسلامی باقی نمی ماند و شما هم که دستورات قرآن را از جمله دستور به اطاعت از جانشین و وصی پیامبر اسلام(ص) کنار گذاشته اید و به آن عمل نمی کنید به مثابه این است که دین اسلام را رها کرده و دین دیگری را اختیار نموده و به انحراف کشیده شده اید. (مرکز فرهنگ و معارف قرآن

۱- بصائر الدرجات، ص .۴۳۳
۲- شرح ابن ابی الحدید، ج ۴، ص ۳۹ به بعد.
۳- مناقب ابن شهر آشوب، ج ۳، ص ۳۲۰؛ بحار، ج ۳۴، ص ۲۳ و ۳۳.
۴- اصول کافی، ج ۴؛ باب خانه هایی که در آنها قرآن خوانده می شود، روایت ۱، ص .۴۱۳
۵- اصول کافی، ج ۴؛ کتاب فضل قرآن، باب خواندن قرآن، ص ۴۱۲، روایت ۱.
۶- همان، روایت ۲.
۷- بحار، ج ۳۴، ص ۶۴.
۸- بحار، ج ۳۴، ص ۸۸.
۹- بحار، ج ۹۷، ص ۷۲.
۰۱- ترجمه بیت الاحزان، ص ۶۴.
۱۱- شرح ابن ابی الحدید، ج ۶۱، ص ۲۳۰؛ بحار، ج ۸، ص .۱۳۹
۲۱- معانی الاخبار، ص ۳۵۴؛ کشف الغمه، ج ۲، ص ۰۴؛ بحار، ج ۳۴، ص .۱۵۸
۳۱- احتجاج، ج ۱، ص ۱۰۸؛ امالی، ج ۱، ص .۳۸۴

منبع : روزنامه کیهان