یک تجربه کاملا موفق!

در بازار داغ روزهای شلوغ انتخاباتی آن هم از نوع ریاست جمهوری، قصد داریم به بررسی انتخابات الکترونیکی بپردازیم. مسلما در جریان خبرهای این روزها هستید. در خرداد ماه سال یک هزار و سیصد و هشتاد و هشت، ایران انتخابات الکترونیکی را برای دومین بار تجربه خواهد کرد، البته باید گفت انتخابات شبه الکترونیکی! تجربه نه چندان خوشایند انتخابات الکترونیکی مجلس هشتم وادارمان می کند از به کاربردن نا بجای واژه الکترونیکی بپرهیزیم.
● خبرها
وزارت کشور رسما اعلام کرده که انتخابات خرداد ماه سال جاری الکترونیکی برگزار خواهد شد. مدیرکل فناوری اطلاعات وزارت کشور در این باره توضیح می دهد: «درباره تمام نرم افزارهایی که قرار است در انتخابات آتی ریاست جمهوری استفاده شود با شورای نگهبان هماهنگی شده و این نرم افزارها به تایید کارشناسان این شورا رسیده است». رحمتی نژاد با ارائه گزارشی به وضعیت برگزاری رایانه ای انتخابات می پردازد و می گوید: «سه مرحله از این انتخابات به صورت رایانه ای برگزار می شود». وی فاز اول را شامل ثبت نام از داوطلبان برمی شمرد و می گوید: «فرم های ثبت نام ۱۵روز قبل از زمان آغاز ثبت نام روی سایت وزارت کشور قرار می گیرد؛ البته داوطلبان باید اصل فرم ثبت نام را به همراه مدارک مورد نیاز تحویل ستاد انتخابات وزارت کشور نیز بدهند». رحمتی نژاد فاز دوم را شامل ثبت شماره ملی رای دهندگان در شعبه های اخذ رای توصیف می کند: «می خواهیم برای رفع مشکلات ثبت شماره ملی از دستگاه بارکدخوان استفاده کنیم و وزارت کشور نیز در حال حاضر به دنبال تهیه متمرکز دستگاه های بارکد خوان است». وی فاز سوم را نیز شامل ارسال صورت جلسه نتیجه کار هر شعبه پس از اتمام کار می داند و توضیح می دهد که پس از پایان شمارش آراء، باید صورت جلسه هر شعبه در نرم افزارهای تهیه شده ثبت و به سرورهای مرکزی ارسال شود. مدیرکل فناوری اطلاعات وزارت کشور در ادامه توضیح می دهد که برای انجام فازهای دوم و سوم کار در هر شعبه به رایانه و خطوط ارتباطی نیاز است که بودجه لازم برای تهیه رایانه تامین شده و برای تامین خطوط ارتباطی نیز مکاتباتی با وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات انجام داده اند و امیدوار هستند از شبکه اینترانت داخل کشور هم به این منظور استفاده کنند. آنچه که در این میان مهم به نظر می رسد و نیاز به کمی تامل دارد، این است که وزارت کشور از عملکرد ضعیف خود در انتخابات مجلس هشتم اظهار رضایت می کند و بازی با اعداد و ارقام پرینت فرم ثبت نام اینترنتی و راه اندازی یک سایت کم سرعت و کم کاربرد را نشانه برگزاری یک انتخابات کاملا الکترونبکی کاملا موفق می داند. پورمحمدی، وزیر کشور وقت برای برگزاری انتخابات الکترونیکی دوره قبل در این خصوص اظهار کرده بود که تجربه برگزاری انتخابات الکترونیکی از نظر ما جواب خود را پس داده و نتایج آن مثبت است. از نظر وزیر کشور آموزش ندیدن کاربران برای استفاده صحیح از رایانه ها تنها اشکال روند برگزاری انتخابات رایانه ای در کشور بوده و معتقد است که امکان ایجاد خطوط امن رایانه ای در سراسر کشور، هماهنگ بودن سیستم های نرم افزاری و تثبیت قابلیت این نرم افزارها و قابلیت های سیستم مدیریتی، همگی حاکی از کامل بودن تجربه برگزاری انتخابات رایانه ای در کشور است. در چنین شرایطی بررسی و مقایسه ای چه تاکنون در کشور در خصوص انتخابات الکترونیکی رخ داده با استانداردهای علمی و بین المللی ضروری به نظر می رسد.
● انتخابات الکترونیکی چیست؟
قطعا به خاطر دارید که عملکرد وزارت کشور در اولین تجربه انتخابات الکترونیکی که برای اهالی آی تی به خاطره ای غم انگیز تبدیل شده، اتفاقی شبه الکترونیک محسوب می شود که بار دیگر آشکارا ضعف و عدم برنامه ریزی مناسب در این خصوص را به ما یادآور شده است. اما رضایت عجیب مسؤولان از نخستین تجربه خود که نشان از تناقضی فاحش دارد، تعریفی دقیق از انتخابات الکترونیکی را ضروری می کند. برای این تعریف دقیق و علمی که منطبق با استاندارد های بین المللی باشد، از دکتر "جابر کریم پور" عضو هیات علمی دانشگاه تبریز یاری جسته ایم. وی که به همراه یکی از دانشجویانش در این خصوص تحقیقات مفصلی دارد انتخابات الکترونیکی را چنین تعریف می کند: انتخابات الکترونیکی یعنی جایگزین کردن سیستم رای گیری دستی با سیستم مکانیزه. در سیستم های مکانیزه عمل اخذ رای با یکی از روش های زیر می تواند صورت پذیرد:
۱) رای گیری رایانه ی (ایستگاهی)
در این روش که کمی پرهزینه تر از سایر روش های رای گیری الکترونیکی محسوب می شود، به جای استفاده از برگه های رای و صندوق اخذ رای، از رایانه ها استفاده می شود. به این ترتیب که در محل اخذ رای، رایانه هایی برای رای گیری قرار می گیرد و شهروندان توسط مانیتور های حساس دستی، صفحه کلید و یا مدادهای الکترونیکی، نامزد مورد نظر را انتخاب و رای خود را ارائه می کنند. در انتخابات الکترونیکی مجلس هشتم در ایران نه مانیتور حساس دستی وجود داشت، نه مداد الکترونیکی و نه حتی رای الکترونیکی. رای ها روی کاغذ نوشته می شد و تنها تفاوتی که این انتخابات الکترونیکی با انتخابات غیر الکترونیکی سال های پیش داشت، این بود به جای مهر شدن شناسنامه ها کدهای ملی شهروندان به صورت دیجیتالی در رایانه ها ثبت می شد. در هر حال، واضح است که نخستین تجربه وزارت کشور حداقل در این دسته از طبقه بندی های دکتر کریمپور قرار نمی گیرد. به گفته دکتر کریمپور، در روش ایستگاهی امکان معرفی نامزدها در کنار عکس هر کدام نیز وجود دارد و در حال حاضر مدل های جدید از این دستگاه ها، مانند دستگاه های خود پرداز نیز تولید شده اند. همچنان تشخیص هویت افراد رای دهنده با استفاده از مدارک شناسایی صورت نمی گیرد. در هر حال، در این روش هم، مردم مجبور به حضور در مکان های رای گیری هستند و تفاوت عمده در اینجا این است که به جای این که رای خود را روی کاغذ بنویسند و به صندوق بیندازند، از رایانه استفاده می کنند. ایستگاه های رای گیری در این روش می توانند به شبکه های امن اکسترانت وصل شده و آخرین آمار را در هر لحظه به سرورهای مرکزی بفرستند که این از مهم ترین مزایای این روش می تواند باشد و نامزدها در هر لحظه می توانند از وضعیت خود مطلع شوند. در انتخابات نوامبر ۲۰۰۴ آمریکا هم از ایستگاه های رای گیری در کنار سایر روش های رای گیری الکترونیکی استفاده شد؛ به این ترتیب که دولت برای راحتی مردم اقدام به نصب کیوسک هایی در فروشگاه ها و مراکز عمومی و دفاتر پستی کرد و مردم با مراجعه به یکی از این مراکز آرای خود را ارائه دادند. در اسفند سال ۸۶ هیچ کیوسک انتخاباتی در هیچ فروشگاه یا دفتر پستی در هیچ جای ایران مشاهده نشد، همچنان رای ها روی کاغذ نوشته شدند و هیچ کاندیدی با استفاده از شبکه های امن اکسترانت از آخرین وضعیت خود مطلع نشد، بنابراین تجربه موفقی که وزارت کشور از آن سخن می گوید در این دسته از تقسیم بندی ها قرار نمی گیرد.
۲) رای گیری اینترنتی
دکتر کریم پور این روش را یکی از کم هزینه ترین راه های برگزاری انتخابات می داند. در سیستم رای گیری اینترنتی به ایستگاه های رای گیری نیازی نیست و وقت شهروندان در این ایستگاه ها هدر نمی رود، بلکه تمام افراد واجد شرایط در هر مکانی که باشند می توانند با مراجعه به سایت های اینترنتی که برای این کار تهیه شده است، به نفع نامزد مورد نظر خود رای دهند. در واقع یکی از مهم ترین مزایای این سیستم، نداشتن محدودیت مکانی برای افراد واجد شرایط رای است و آ ن ها در هر کجای جهان که باشند می توانند رای بدهند. یکی از سیستم هایی که این کار را امکان پذیر می کند سیستم SERVE است. امنیت، قابل اعتماد بودن و اجرای عدالت در انتخابات از مسایل حایز اهمیت در این روش است. به این ترتیب که هر شخص بتواند فقط یک بار رای دهد، رای او محفوظ بماند، هویت شخص رای دهنده مشخص نشود، آرا مستند و نرم افزارهای رای گیری قابل اعتماد باشند. در انتخابات سال ۲۰۰۰ آمریکا هم از این سیستم در کنار دیگر سیستم ها استفاده شد که البته به دلیل بی اعتمادی مردم، تنها ۶۹/۴ درصد از افراد رای دهنده، از طریق اینترنت رای دادند. به رغم وجود نگرانی هایی در مورد افشا شدن هویت شخص رای دهنده، خرابی تکنولو &#۶۴۳۹۴;یک، امنیت شبکه رای گیری، کارایی، ذخیره سازی و انتقال آرا و رای دادن چند باره، هنوز امیدهای زیادی برای بهبود این روش و بهینه کردن آن وجود دارد. هم اکنون کشورهای ژاپن، نیوزلند، سوئد، سوئیس و استونی در حال فراهم کردن زمینه های رای گیری اینترنتی هستند؛ چنان که کشور تازه استقلال یافته استونی، انتخابات موفق سال ۲۰۰۲ خود را از طریق شبکه های اینترنتی برگزار کرد. در انتخابات ۸۶ ایران از سایت اینترنتی هم خبری نبود. بنابرین انتخابات موفق الکترونیکی در ایران در زمره این دسته هم قرار نمی گرفت. اگرچه همان طور که اشاره شد اجرای این شیوه مستلزم برخورداری از امکانات و توانایی بالای سخت افزاری و نرم افزاری برای ایجاد امنیت کامل در سایت ها برای فاش نشدن هویت افراد و... است، مسلما ما برای برقراری این امنیت با مشکلات جدی سخت افزاری و نرم افزاری مواجه هستیم؛ همان طور که تجربه ما برای برقراری امنیت سایت های شرکت ها، بانک ها و ادارات دولتی چندان رضایت بخش نیست و عملا ما با مشکل عدم برنامه ریزی صحیح و بیش از آن با عدم توانایی علمی و عملی سخت افزاری و نرم افزاری مواجهیم.
۳) رای گیری از طریق پیام کوتاه یا تلفن
این نوع رای گیری که هنوز به طور رسمی در دنیا تجربه نشده، تقریبا یک نوع رای گیری از راه دور است. در این سیستم، هر کاربر از طریق سرویس پیام کوتاه تلفن همراه خود و همچنین از طریق خط تلفن های مجهز به سیستم تون و یا تلویزیون های دیجیتالی متصل به خط تلفن، می تواند رای خود را به سرور رای گیری بفرستد. یکی از معایب این روش در دسترس نبودن سیستم های تلویزیون دیجیتال و یا تلفن همراه یا خط تلفن تون برای هر شخص است که اگر از این سیستم به تنهایی استفاده شود، باعث کاهش تعداد شرکت کنندگان در انتخابات می شود. اما آسان بودن اخذ رای در این سیستم ها از مزایای آن است. نیاز به توضیح و تفسیر نیست. انتخابات شبه الکترونیکی ما در دسته آخر هم قرار نگرفت. اما به هر حال تجربه موفقی بوده است. چگونه؟! هنوز نمی دانیم. فقط می دانیم که این تجربه موفق بار دیگر در خرداد ۸۸ تکرار می شود.
● ره به ترکستان
سابقه برگزاری انتخابات الکترونیکی در جهان به حدود ۱۰ سال می رسد. استرالیا اولین تجربه موفق انتخابات الکترونیکی را در اکتبر ۲۰۰۱ دید. در بلژیک، برزیل و فرانسه هم به ترتیب در سال های ۱۹۹۹، ۱۹۹۶ و ۲۰۰۳ انتخابات الکترونیکی برای نخستین بار برگزار شد. شاید جالب باشد که بدانید سال ۱۹۸۲ در هند انتخابات الکترونیکی به صورت آزمایشی به انجام رسید. در آن سال این سیستم به صورت تجربی در ایالت کرالای هند به کار گرفته شد. اگرچه دادگاه عالی هند نتایج این انتخابات را به جهت مغایرت برگزاری آن با قانون رد کرد، اما این رویداد موفقیت آمیز، سنگ بنای محکمی برای برگزاری تمام انتخابات سال ۲۰۰۳ هند به صورت الکترونیکی شد. واضح است که انتخابات مجلس هشتم نه الکترونیکی برگزار شده و نه یک تجربه موفقیت آمیز به شمار می رود. انتخابات مجلس هشتم مانند گذشته، ساده و دستی انجام شد. در این انتخابات نه فناوری نقشی داشت و نه رایانه و اینترنت در آن حرفی برای گفتن داشتند. اما متاسفانه مسؤولان به صرف پر کردن فرم رایانه ای نامزد ها در اینترنت و البته پرینت گرفتن آن و تحویل حضوری همان فرم پرینت گرفته شده در وزارت کشور، این جریان را برگزاری یک انتخابات تمام الکترونیک موفق دانسته و ثبت شماره های ملی رای دهندگان در محل های اخذ رای را از مظاهر تحقق دولت الکترونیک می دانند. اما آیا واقعا به این همه هیاهو نیاز است؟ انتخابات اسفند ۸۶ به هیچ صورت با هیچ علم، منطق و مدرکی یک انتخابات الکترونیکی نیست، چه برسد به موفق بودن یا نبودن آن. آیا بهتر نبود که مسؤولان به جای سر و صدا کردن و شبه الکترونیک ساختن انتخابات، مثل تمام پدیده های شبه الکترونیکی که در کشور نمونه هایش را فراوان داریم، به برنامه ریزی صحیح و جامع برای دستیابی به زیرساخت های سخت افزاری و نرم افزاری لازم در این خصوص می پرداختند؟ آیا ما از کوچک ترین امکانات و توانایی های علمی و عملی برای برگزاری انتخابات الکترونیک برخوردار هستیم که با سرور و شادی از آن دم می زنیم و بار دیگر همان اتفاق الکترونیک غیر الکترونیک را تکرار می کنیم؟ بهتر نبود مثل همیشه در حوزه آی تی به شبیه سازی های غلط و غیر اصولی مشغول نباشیم، فعالیت اصولی در این حوزه را آغاز کنیم و اگر کمی بیشتر طول کشید، کمی دیرتر جشن و سرور به پا کنیم؟

نویسنده: نگار نجفیان

منبع : ماهنامه تحلیلگران عصر اطلاعات