کدام دولت از منابع نفت بیشتر در اختیار داشت؟

پیوسته در مباحث اقتصادی و سیاسی پیرامون این سوال که کدام دولت بیشترین میزان درآمد نفت را در کشور ما در اختیار داشته مطالبی در جراید و محافل مطرح می شود.
معمولاً نتیجه گیری که انجام می شود نیز با این تورش همراه است که در زمان جنگ یا زمان کاهش شدید قیمت نفت در سال های بعد از ۱۹۸۰ «با میزان کمتری منابع از محل درآمد نفت کشور را اداره کرده اند.» برای ارائه پاسخ دقیق به این پرسش باید به چند نکته توجه کرد. اول ضروری است به میزان درآمد حاصل از صادرات نفت که به صورت معمول به قیمت جاری و به صورت درآمد دلاری حاصل از صادرات نفت و گاز نصیب دولت ها شده است توجه کنیم. مقایسه ها معمولاً بر اساس این ارقام انجام می شود که مقایسه صحیحی نیست زیرا این ارقام باید برای دو عامل دیگر نیز تصحیح شود. از آنجا که دولت های مختلف در دامنه زمانی با فاصله قابل ملاحظه بر سر کار بوده اند، دو عامل دیگر را نیز باید در نظر گرفت؛ یکی عامل قدرت خرید دلار در بازار های بین المللی است. به این معنی که در بعضی مقاطع تاریخی که ارزش اسمی نفت پایین بوده و تعداد دلار حاصله کمتر، لکن قدرت خرید بالاتر دلار ارزش واقعی آن میزان درآمد را بیشتر از سال های بعد که ارزش دلار پایین آمده لکن قیمت اسمی نفت بالا می رفته است،قرار داده. نکته دوم نیز مساله جمعیت کشور ما است. جمعیت کشور در این ۳۰ سال با رشد قابل توجهی روبه رو بوده است. به این معنی که اگر در بعضی سال ها درآمد حاصل از صادرات نفت و گاز کمتر بوده لکن جمعیت نیز کمتر از سال های بعدی بوده است. بنابراین با احتساب این سه عامل مبنای منطقی مقایسه فقط درآمد نفت و گاز به قیمت ثابت سرانه است. یعنی ابتدا درآمد حاصل از صادرات نفت و گاز در سال های مختلف را باید بر حسب میزان تورم ( کاهش ارزش) دلار تبدیل به قیمت ثابت کرده و به جمعیت همان سال تقسیم کنیم تا به صورت درآمد حاصل از نفت و گاز به قیمت ثابت و سرانه تبدیل شود و آنگاه این ارقام را در دوره تصدی دولت ها مقایسه کنیم.
با توجه به ملاحظات ذکرشده در بالا، در این بررسی درآمد نفت و گاز کشور از سال ۱۳۶۱ تا ۱۳۸۷ برحسب قیمت های ثابت سال ۱۳۸۷ تبدیل شد و به جمعیت کشور در هر سال تقسیم شد تا درآمد به قیمت ثابت سرانه برای هر سال به دست آید. این ارقام نیز برای دولت های مختلف به صورت میانگین سال های دولت ها محاسبه شد. نتیجه این محاسبه به صورت خلاصه در نمودار ۱ ترسیم شده است. میزان درآمد در دسترس سرانه سالانه در زمان آقای احمدی نژاد حدود ۱۰۰۰ دلار برای هر شهروند ایرانی و در درجه دوم در زمان آقای موسوی حدود ۶۹۰ دلار و در زمان آقایان هاشمی و خاتمی حدود ۴۰۰ دلار سرانه به قیمت ثابت در هر سال بوده است. به این ترتیب دولت ها بر اساس در اختیار داشتن درآمد نفت عبارتند از دولت آقای احمدی نژاد، آقای موسوی و در رتبه آخر آقایان هاشمی و خاتمی قرار می گیرند.
با توجه به ارقام فوق می توان کار آنی دولت های مختلف در به کار گیری این میزان منابع را در پیشرفت کشور و بهبود زندگی مردم نیز بررسی کرد. به این معنی که آیا از این امکان بالقوه سرانه، دستاورد درخور و متناسبی برای مردم ایجاد شده یا این منابع صرف ناکارایی های نسبی دولت ها شده است؟ یعنی اگر هر ایرانی می توانسته با توجه به درآمد های مزبور به طور متوسط و سرانه از ارقام فوق برخوردار بوده باشد آیا عملاً این برخورداری تحقق یافته است یا نه؟ برای پاسخ به این پرسش نیز یک روش این است که به کار آنی نسبی استفاده از درآمد های نفت و گاز در سال های مختلف توجه کنیم. برای این منظور تولید ناخالص داخلی بدون نفت به قیمت ثابت را به درآمد نفت به قیمت ثابت تقسیم می کنیم و روند آن را برای دوران دولت های مختلف ترسیم می کنیم. به این معنی که درآمد نفت به قیمت ثابت را به صورت یک نهاده در نظر گرفته و تولید ناخالص داخلی بدون نفت به قیمت ثابت را به عنوان ستانده تصور کرده و نسبت تولید به نهاده را محاسبه و مقایسه می کنیم. این ارقام برای سال های مختلف محاسبه شده و در نمودار زیر ترسیم شده است. از آنجا که برخی نوسانات موردی نیز در این کمیت دخیل بوده است روند مزبور به صورت منحنی برازش شده در داده ها نیز ترسیم شده که با منحنی پررنگ تر در نمودار نشان داده شده است. این نمودار نشان می دهد با افزایش درآمد نفت در اختیار دولت ها ریخت و پاش و عدم کار آنی نیز افزایش می یافته است.

دکتر محمد طبیبیان

منبع : روزنامه اعتماد