چاره اندیشی برای اقتصاد تک محصولی

تزریق دی اکسیدکربن یکی از در دسترس ترین امکانات موجود در زمینه تزریق گازهای غیرهیدروکربنی است که صنعت نفت را از کشاکش های چرایی تزریق گاز طبیعی نیز می رهاند.
اکنون سال هاست که کشاکش میان طرفداران و مخالفان تزریق گاز طبیعی به موضوع اصلی در میان روش های ازدیاد برداشت از مخازن نفتی تبدیل شده است. شماری از کارشناسان صنعت نفت معتقدند با معرفی روش های کاربردی دیگر می توان به این بحث پایان داد، اما مهم تر از لزوم تزریق گاز، زمان تزریق آن است، زیرا در صورتی که این زمان مشخص سپری شود، فرصت افزایش ضریب بازیافت نفت از دست خواهد رفت. با سرمایه گذاری مناسب در زمینه تزریق گازهایN۲ و CO۲ به میدان های نفتی می توان برخی از ذخایر نفتی را به ضریب بازیافت مناسبی بازگرداند.
در دهه ۱۹۴۰ میانگین تولید روزانه چاه های نفت ایران ۱۸ هزار بشکه اعلام شده بود درحالی که امروزه پس از گذشت ۳۰ سال و با وجود برداشت های مکرر، متوسط تولید این چاه ها به دو هزار بشکه در روز رسیده است. در شرایطی که بازدهی چاه های نفت در حال کاهش است، با صیانت از این مخازن و تزریق به موقع انواع گاز به آنها، می توان تولید چاه ها را به متوسط ۶ تا ۹ هزار بشکه در روز بازگرداند.
کارشناسان اقدام های صورت گرفته در زمینه برداشت صیانتی از مخازن نفتی کشورمان را مثبت و بخشی از این افت ضریب بازیافت را ناشی از طول عمر چاه های ایران ارزیابی کردند، اما همگی بر این باور واحد بودند که با اقدام های گسترده تر می توان از زیان های آینده و کشته شدن تعداد بیشتری از چاه های نفتی جلوگیری کرد.
نخستین گام های مطالعاتی درباره روش ها و مواد غیرهیدروکربنی قابل تزریق به چاه های نفت، سال ها پیش با امکانات محدودی در دانشگاه سهند تبریز آغاز شده است و به گفته دکتر «طباطبایی نژاد» استاد این دانشگاه و معرفی کننده پروژه تزریق WAG این مرکز نخستین سازنده داخلی دستگاه تحت فشار تزریق گاز به چاه محسوب می شود. در این سیستم همزمان می توان دو سیال را به چاه تزریق، اختلاف دما را کنترل و در بدترین شرایط تنها یک درجه اختلاف دما را مشاهده کرد. اما تزریق گاز تنها به معنای گاز طبیعی استخراج شده از مخازن نیست. این طرح می تواند به معنای بازگرداندن گاز استخراج شده همراه نفت به درون چاه ها باشد؛ در حالی که اکنون بخشی از این گاز سر چاه ها دود می شود.
صد سال از زمان استخراج نفت از مناطق جنوبی کشور می گذرد؛ ماده یی که تقریباً یک تنه جور اقتصاد تک محصولی ایران را به دوش می کشد و با بالا و پایین شدن قیمتش سرنوشت بودجه مملکتی عوض می شود بنابراین باید چاره یی برای این اقتصاد تک محصولی اندیشید، اما به نظر نمی رسد حداقل در سال های اخیر این فرض قابل تحقق باشد، از این رو حفظ وضع موجود و توسعه مخازن هیدروکربنی کشف شده، همچنان یکی از دغدغه های اساسی است که نگاه مدیران کشور را به خود معطوف داشته است.
در این سال ها پروژه های زیادی درباره ازدیاد برداشت از چاه های نفت طراحی و اجرا شده است که پروژه تزریق گازهای غیرهیدروکربنی به چاه های نفت را شاید بتوان طرحی تحقیقی برشمرد؛ پروژه یی که کارشناسان صنعت نفت در سال های اخیر به شدت از آن استقبال کردند.
تنوع ذخایر انرژی ایران سبب شده است در حوزه گاز طبیعی نیز همچون نفت خام یکی از پیشروترین تولیدکنندگان جهانی باشیم. ما دومین تولیدکننده بزرگ نفت خام اوپک هستیم و پس از روسیه، گسترده ترین ذخایر گازی جهان را در اختیار داریم، اما بهره برداری و توسعه این مخازن گازی و چگونگی کاربرد احتمالی آن در روش های ازدیاد برداشت، مساله یی است که مباحث فراوانی پیش روی برنامه ریزان قرار داده است.
سال هاست که فعالان حوزه گاز تمام هم و غم خود را صرف بازاریابی جهانی و منطقه یی این ماده باارزش و پاک کرده اند تا بتوانند آن را به بازارهای خوبی چون اروپا، چین و هند صادر کنند. این کار گذشته از سودآوری، جانشین مناسبی برای بخشی از درآمدهای نفتی ایران محسوب می شود، اما برخی نظر دیگری دارند و معتقدند گاز یکی از کم هزینه ترین و در دسترس ترین منابعی است که می تواند برای تزریق به مخازن نفتی و جلوگیری از افت طبیعی این میدان ها به کار برده شود و با استمرار صادرات نفتی، ایران را در جایگاه کنونی خود حفظ کند.
برخی از کارشناسان نفتی در مناطق عملیاتی با ارائه منحنی های عرضه و تقاضا و تاکید بر تلاقی این منحنی ها در سال های اخیر، توجه کارشناسان را به وضعیت در شرف بحران کنونی جلب کرده اند، این در حالی است که پیش بینی شده است در ۱۵ سال آینده شش کشور از جمع تولیدکنندگان اوپک خارج شوند. بنابراین ایران با تامین نیازهای بخش بالادستی نفت، می تواند به رفع تهدید افت تولید و استمرار صادرات نفت دست یابد که خود فرصتی بزرگ برای کشورمان به شمار می آید.
کارشناسان نفتی فکر می کردند تا سال ۲۰۰۹ میلادی، تولید نفت خام ایران به پنج میلیون بشکه در روز افزایش یابد، اما برخی از میدان های نفتی با افت تولید طبیعی روبه رو شده اند و کارشناسان بر این باورند که اگر بخشی از انرژی مورد نیاز کشور با توسعه گازرسانی تامین نشده بود، امکان صادرات نفت خام به نزدیک صفر می رسید و چنین شرایطی ما را به واردات نفت خام رهنمون می شود که درآمد ارزی کشور را به حد بسیار پایین می رساند و این نقطه بحران برای کشوری است که سال ها تزریق پول نفت در اقتصاد خود را تجربه کرده است.
منحنی های کارشناسی ارائه شده نشان دهنده ادامه این روند است، از این رو کارشناسان خواستار توجه به اهمیت راهبردی- امنیتی تامین منابعی همچون گاز طبیعی برای تزریق و توسعه میدان ها به شیوه پلکانی هستند و موفقیت این شیوه زمانی حاصل می شود که مبتنی بر مدیریت علمی مخازن باشد.
امروزه ۸۰ درصد تولید نفت کشور از میدان هایی است که در نیمه دوم عمر خود قرار دارند. تولید میدان مارون از ۹۲۰ هزار بشکه در مرحله حداکثر دبی، به حدود ۴۰۰ هزار بشکه افت کرده است زیرا دوره کاهش بازدهی (نیمه دوم) عمر خود را پشت سر می گذارد. همچنین میدان نفتی اهواز که تاکنون حدود یک چهارم تولید نفت کشور را بر عهده داشته است، به دلیل افت تولید، بهره برداران را به سمت تولید از میدان های با پتانسیل ۱۰ تا ۱۵ هزار بشکه هدایت کرده است.
شرط صیانتی بودن تولید و مدیریت مخزن در کشور به همراه چند برابر کردن تعداد چاه های کنونی، از جمله اقدام های افزایش ضریب تولید نفت است که به مهندسان توصیه می شود. البته به این فهرست می توان توسعه فناوری تکمیل چاه ها را اضافه کرد؛ فناوری که می تواند به ایجاد شکاف های هیدرولیک منجر شود، اما باید در نظر گرفت هم اکنون تعداد کل چاه های نفت کشور تنها حدود دو هزار حلقه است، در حالی که در کشوری مانند امریکا سالانه دو هزار و ۵۰۰ حلقه چاه حفر می شود.
از سوی دیگر فناوری ایجاد شکاف های هیدرولیک هنوز در مرحله مطالعاتی خود در ایران به سر می برد. این فناوری می تواند تاثیر قابل توجهی بر افزایش ضریب بازیابی نفت داشته باشد. با توجه به خاصیت نفت دوست بودن نوع مخازن ایران، بسیاری بر این باورند که بهترین راه افزایش ضریب بازیافت مخازن نفت کشور، تزریق گاز به آنهاست و تزریق گاز باید به عنوان مهم ترین ابزار پیشگیری از افت فشار و افت تولید نفت در اولویت قرار گیرد.
طبق اطلاعات محققان دانشگاه سهند تبریز در دومین سمینار ازدیاد برداشت، از دهه ۱۹۵۰ گازهایی ماند CO۲ و N۲ با هدف افزایش تولید به چاه های نفتی جهان تزریق می شوند، اما به نظر می رسد در کشور ما با وجود تعداد چاه های زیاد و مشکلات افت فشار به پروژه های تزریق دی اکسیدکربن کم توجهی می شود.

جواد اصغری

منبع : روزنامه اعتماد