نقادانه فکرکنید!

ذهن نقاد هر چیزی را به راحتی نمی‌پذیرد و یا رد نمی‌کند، بلکه ابتدا در مورد آن موضوع سؤال و استدلال می‌کند، سپس می‌پذیرد یا رد می‌کند.
دانستن تفکر نقادانه به ما کمک می‌کند تا هنگام تصمیم‌گیری، مسئله را از جوانب مختلف خوب بررسی کنیم، زیرا تفکر نقادانه بر پایه پرسیدن، کسب اطلاعات و استدلال قرار دارد و از تعصب به دور است.
کسی که فریب دیگران را می‌خورد یا به راحتی جذب گروه‌ها و افراد خلاف‌ می‌شود، یاد نگرفته است که سؤال کند و به عاقبت کار فکر کند، برای مثال یک نوجوان دارای تفکر نقاد هنگام دعوت به جایی یا مجلسی ابتدا می‌پرسد: کی؟ کجا؟ چه کسی؟ چرا؟ چه مدت؟
تفکر نقاد یکی از مهارت‌های زندگی است که زمینه‌ساز مهارت تصمیم‌گیری و حل مسأله است. به یاد داشته باشیم که تفکر نقاد، نقد و بررسی همه جوانب، نقاط مثبت و منفی موضوع و مقایسه آن‌ها با یکدیگر است، برای این که بتوانیم تصمیمی درست‌تر و منطقی‌تر بگیریم. از آن جهت که تفکر نقادانه جزء یکی از مهارتهای زندگی است در این مقاله به آن می‌پردازیم.
اگر هرکس با تفکر در خود، بتواند به نقد و بررسی و کنکاش مسائل بپردازد، در می‌یابد که کلید گشایش هر قفلی و مشکلی نزد خود اوست و بی‌جهت آن را در نزد دیگران می‌جوید.
● تعریف تفکر نقادانه
تفکر نقادانه یک فرآیند شناختی، فعال، هدفمند و سازمان یافته است که شخص با استفاده از آن به بررسی افکار و عقاید خود و دیگران یا موقعیت‌های خاصی می‌پردازد و با ارزیابی و تفسیر ماهرانه خود به درک و فهم روشن‌تر و بهتری دست می‌یابد.
● اصول تفکر نقادانه
تفکر نقادانه دارای اصولی به شرح زیر است:
۱) پرسشگری: پرسیدن سؤالات مناسب از خود و دیگران برای فهمیدن دقیق‌تر مطلب یا مسأله مطرح شده.
۲) اطلاعات: جمع‌آوری اطلاعات از منابع مختلف درباره مطلب یا مسأله مطرح شده.
۳) ارزیابی: بررسی و ارزیابی اطلاعات جمع‌آوری شده دربارة مطلب یا مسأله مطرح شده و ارزش‌گذاری آن‌ها.
۴) نتیجه‌گیری: در نظر گرفتن و انتخاب بهترین و صحیح‌ترین مفهوم یا راه‌حل برای مطلب یا مسأله مطرح شده.
ویژگی‌های افرادی که دارای تفکر نقادانه هستند، به شرح زیر است:
ـ روحیه پرسشگری دارند.
ـ خود نقد پذیرند.
ـ داوری و قضاوت آن‌ها به دور از تعصب و لجبازی است.
ـ هرچیزی را به سادگی و بدون تفکر، نه می‌پذیرند و نه رد می‌کنند.
ـ از منابع مختلف اطلاعات مناسب و دقیقی درباره موضوع مورد نقد به دست می‌آورند.
ـ نسبت به مسائل دید وسیع و دقیقی دارند.
ـ به جنبه‌های مثبت و منفی مسأله توجه دارند و یکسونگر نیستند.
ـ قدرت تجزیه و تحلیل و استنتاج موضوعات مختلف را دارند.
ـ با ذهن باز و متفکرانه نسبت به مسائل اظهارنظر می‌کنند.
ـ معمولاً قدرت تشخیص درست از نادرست را دارند.
ـ گوینده‌ای متفکر و منطقی و شنونده‌ای فعال هستند.
ـ در حین این که کل موضوع را در نظر می‌گیرند، به جزئیات نیز توجه می‌کنند.
ـ به این مسأله واقفند که ممکن است حرف یا راه‌حل دیگران یا خودشان همیشه درست نباشد.
ـ چون به عاقبت کار می‌اندیشند، معمولاً فریب وعده‌های دیگران را نمی‌خورند.
● راهکارهای پرورش تفکر نقادانه
به کار بردن راهکارهای زیر می‌تواند به شما کمک کند تا به صورت نقادانه فکر کنید و تصمیم بگیرید.
۱) نسبت به امور و پدیده‌های اطرافمان، حساسیت و دقت بیشتری داشته باشیم.
۲) دیده‌ها، شنیده‌ها و مطالعه خود را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهیم و به سادگی آن‌ها را رد نکنیم.
۳) دربارة هر موضوعی با سؤالات مناسب و مرتبط اطلاعات بیشتری به دست آوریم.
۴) مسائل، معمولاً راه‌حل‌های متفاوتی دارند، تحمیل راه‌حل خود یا تحمل راه‌حل دیگران به عنوان یک راه‌حل قطعی، منطقی به نظر نمی‌آید.
۵) درباره مسائل پیش آمده، فکر کنیم و دچار احساسات و هیجان‌های شدید و کاذب نشویم و قضاوت عجولانه، تعصب و خودرأیی درباره موضوعات مورد بحث بپرهیزیم.
۶)قبل از پاسخگویی به مسائل، فکر کرده سپس تصمیم‌گیری و عمل کنیم.
۷) مشوق خوبی برای مسئولانه فکر کردن خود و دیگران به خصوص کودکان باشیم.
۸ ) از عقاید و نظرات خود دفاع معقولانه و مقطعی کرده و زود تسلیم نشویم.
۹)به دیگران اجازه بحث و اظهارنظر درباره موضوعات مختلف را بدهیم.
۱۰)جلسات گفتگو درباره مسائل اجتماعی یا روزمره در خانواده و مدرسه ترتیب داده همه را به شرکت فعالانه در این جلسات تشویق کنیم.
۱۱) برای رشته تفکر نقادانه در کودکان و نـوجـوانان، مـطالعه زنـدگینـامـه افـراد نقاد مفید و مؤثر است
۱۲) فرآیند تفکر کودکان و نوجوانان را بررسی و ارزیابی کنیم و در صورت نیاز از راهنمایی آنان دریغ نورزیم.
۱۳)در جلسات بحث و تبادل افکار از برچسب زدن، دستور دادن، سرزنش، قضاوت و مسخره کردن فکر دیگران پرهیز کنیم.
۱۴) با برقراری امنیت و آرامش روانی و عاطفی و احترام به عقاید و نظرات کودکان و جوانان، آنان را به شرکت در بحث و بیان اظهارنظر ترغیب و تشویق کنیم.
۱۵) با طرح سؤالات مناسب درباره موضوعات مختلف در خانه و مدرسه از نظرات دیگران جویا شده و آن‌ها را نیز در بحث و گفتگو شرکت دهیم.
۱۶) با دقت و حوصله به نظرات دیگران در خانه و مدرسه گوش کنیم تا بتوانیم با سؤالات مناسب آن‌ها را برای نتیجه‌گیری صحیح‌تر راهنمایی کنیم.
۱۷) در صورت عدم مشارکت دیگران در بحث شاید آن‌ها موضوع را درک نکرده‌اند، بیشتر توضیح دهیم که بتوانند حضور فعال‌تری داشته باشند.
● تمرین‌هایی برای رشد تفکر نقادانه:
▪ تمرین ۱
در پایان هر جمله‌ای که می‌خوانید علامت سؤال بگذارید و پاسخ دهید.
▪ تمرین ۲
دو جمله متفاوت مطرح کنید و از گروه بخواهید دلایلی را برای حمایت هر دو آنها بنویسند.
▪ تمرین ۳
دو جمله متفاوت مطرح کنید و از گروه بخواهید نکات مثبت و منفی آن را بنویسند، پس از بررسی، با هم مقایسه کنید.

وحید ضیایی ـ متخصص تعلیم و تربیت

منبع : روزنامه اطلاعات