آب‌های آلوده و زباله‌های پنهان

«کنار رودخونه وایسادم، اما آب تو رودخونه نیست، یه‌چیزی داره قل‌قل می‌کنه از هر سمی که دلت بخواد...» شاید وقتی کریس ره‌آ این اشعار را در اشاره به آلودگی‌های رودخانه تیز در دهه ۶۰ می‌خواند، فکر نمی‌کرد که این اشعار سال‌ها بعد هنوز برای مردم جهان معنادار باشد. به نظر می‌رسید که روزگار مرگ و میر اهالی این کره خاکی در اثر آلودگی‌های میکروبی و انگلی آب گذشته باشد و داشتن آب پاکیزه دیگر یک رویا نباشد. در واقع قسمت اول این جمله‌ها تا حد زیادی صحیح است. در اکثر مناطق جهان، اکنون از آلودگی‌های میکروبی دیگر خبری نیست اما این‌بار چیزی باعث آلودگی آب آشامیدنی شده است که قرار بود مایه نجات انسان‌ها باشد: دارو...
بر طبق تحقیقات انجام شده توسط خبرگزاری آسوشیتدپرس، شرکت‌های صنعتی ایالات متحده و به خصوص شرکت‌هایی دارویی، به شکل ظاهرا قانونی بیش از ۲۷۱ میلیون پوند مواد شیمیایی را به عنوان فاضلاب صنعتی وارد آب‌های ایالات متحده کرده‌اند. نکته قابل توجه آن است که اکثر این آب‌ها به‌عنوان منبع اصلی آب آشامیدنی ساکنین آمریکا استفاده می‌شود و به نظر می‌رسد دولت آمریکا پیوسته این آلودگی را نادیده گرفته است. برای دانستن عمق این فاجعه کافی است بدانید که هر پوند تقریبا برابر ۴۵۰ گرم است. شاید عدد ۱۲۲ هزار تن احتمالا برای ما عدد آشناتری باشد.
شمارش مواد شیمیایی که امروزه در صنایع مختلف استفاده می‌شود کار بیهوده‌ای است. نکته قابل توجه آن است که بسیاری از مواد صنعتی، علاوه بر آنکه در صنایعی مانند صنایع الکترونیکی و شیمیایی استفاده می‌شوند، در ساخت داروها نیز کاربرد دارند. لیتیوم، عنصری که در ساخت باتری‌های قابل شارژ موبایل و لپ تاپ کاربرد دارد، به عنوان یک داروی مهم در روان‌پزشکی برای درمان اختلال موسوم به دوقطبی مورد استفاده قرار می‌گیرد. نیتروگلیسرین که اکثر بیماران قلبی آن را تحت عنوان«قرص زیرزبانی» می‌شناسند به عنوان یک ماده منفجره از قدیم الایام به کار می‌رفته است. مس را نه تنها در لوله‌های صنعتی بلکه در ساختمان وسایل داخل رحمی ضدبارداری می‌توان یافت.
نه مسوولان دولتی و نه صاحبان صنایع، میزان دقیق ورود این مواد شیمیایی به طبیعت را به طور دقیق نمی‌دانند اما بررسی اطلاعات و اسناد موجود نشان داده است که در طی ۲۰ سال گذشته دولت آمریکا هیچ تحقیق خاص و جامعی در این زمینه انجام نداده و باعث شده است که عملا داده آماری دقیقی در این زمینه وجود نداشته باشد.
در تحقیقات اخیر برای یافتن نشانه ترکیبات دارویی در آب‌های آشامیدنی، خبرگزاری آسوشیتد پرس به عنوان عضوی از تیم تحقیق ۲۲ ماده شیمیایی را شناسایی کرده است. این ۲۲ ماده از نظر آژانس محیط‌زیست آمریکا جزو مواد آلاینده به شمار می‌روند و البته همه این مواد را می‌توان در لیست سازمان غذا و دارو تحت عنوان مواد دارویی نیز مشاهده کرد.
مشخص نیست که چه میزان از این ۱۲۲ هزار تن ماده شیمیایی متعلق به شرکت‌های دارویی و چه مقدار آن متعلق به سایر صنایع است. از طرفی گمان می‌رود که با توجه به نقص داده‌های موجود و عدم پیگیری سازمان‌های دولتی، میزان واقعی ورود این ترکیبات به طبیعت بسیار بیش از این عدد باشد.
تا به امروز شرکت‌های دارویی هرگونه اتهام در مورد نقش خود در ورود این ترکیبات به منابع آبی این کشور را رد کرده‌اند. اما محققین معتقدند عدم بررسی این موضوع توسط دولت، باعث بروز نوعی سیاست «شتر دیدی، ندیدی» در این زمینه شده و هم شرکت‌های دارویی و هم دولت چشم خود را به روی این واقعیت بسته‌اند.
کیلا بنت، وکیل در امور محیط زیست که پیش از این ۱۰ سال در آژانس حفاظت از محیط زیست فعالیت کرده است در این باره می‌گوید: «لزومی ندارد رو در رو از شرکت‌های دارویی بپرسیم که آیا ترکیبات ساخته شده توسط خود را در محیط زیست رها می‌کنند یا نه. این یک امر بدیهی است.»
تحقیقات اولیه که در آمریکا و سایر کشورها صورت گرفته است، این واقعیت را تایید می‌کند. سال گذشته آسوشیتدپرس گزارش داد مقادیری از انواع مواد دارویی مانند آنتی بیوتیک‌ها، داروهای ضدتشنج، داروهای آرام‌بخش و هورمون‌های جنسی در آب‌های آشامیدنی قسمت‌هایی از ایالات متحده دیده شده است. با توجه به یافته‌های اخیر در مناطق دالاس، کلیولند، پرنس جورج و مونتگومری، می‌توان گفت حداقل ۵۱ میلیون آمریکایی به همراه آب آشامیدنی خود این ترکیبات را نیز می‌نوشند. آنچه که مسلم است، در بسیاری از شهرهای آمریکا آب آشامیدنی از نظر وجود این ترکیبات آزمایش نمی‌شود و به نظر می‌رسد در صورت بررسی، مشاهده مواد شیمیایی این‌چنینی در آب آشامیدنی سایر شهر‌ها نیز دور از ذهن نیست.
● مصرف کننده‌ها
در این میان نقش مصرف کنندگان نهایی دارو‌ها را نیز نباید فراموش کرد. بسیاری از ترکیبات دارویی که توسط ما مصرف می‌شود، با تغییرات‌اندک و یا حتی بدون هیچ گونه تغییر از بدن دفع می‌شود. همین مواد می‌توانند به عنوان فاضلاب خانگی، باعث آلودگی منابع آبی شوند. به این مقدار ترکیبات دارویی مصرف شده توسط مردم، می‌توانید زباله‌ها و فاضلاب‌های بیمارستانی را هم اضافه کنید.
تحقیقات نشان داده است که حتی مقادیر بسیار رقیق شده بعضی داروها می‌تواند برای جانداران آبی مانند ماهی‌ها مضر باشد. عدم رشد طبیعی سلول‌های بدن انسان در آزمایشگاه در حضور بعضی داروهای خاص، این نگرانی را به وجود آورده است که ورود این مواد دارویی حتی به میزان کم بتواند در طی چند دهه بر روند رشد سلول‌های بدن انسان تاثیر منفی داشته باشد.
گرچه آژانس حفاظت از محیط زیست معتقد است که آب آشامیدنی آمریکا در حال حاضر بی‌خطر است و ورود مقادیر‌اندک ترکیبات دارویی به بدن انسان با هیچ اثر شناخته شده سویی همراه نیست اما تحقیقات اخیر حتی این گروه از محققان را نیز وادار کرده تا با لحن محتاطانه‌ای با این مساله برخورد کنند.
● از آنتی‌بیوتیک تا نیکوتین
فهرست مواد دارویی مشاهده شده در آب‌های آشامیدنی بسیار قابل توجه است. بیش از ۹۰ درصد ترکیبات یافت شده را دو ماده شیمیایی صنعتی – که در صنایع دارویی نیز کاربرد دارند – یعنی فنول و پراکسید هیدروژن تشکیل می‌دهند. هر دو این ترکیبات می‌توانند بسیار سمی باشند. سایر عناوین این فهرست نیز قابل توجه‌اند: هیدرو کینون، که به عنوان ماده سفیدکننده پوست از آن استفاده می‌شود، نیکوتین که در چسب‌ها و آدامس‌های ترک سیگار موجود است و تتراسایکلین که یک آنتی بیوتیک است. داروهای ضدانگلی نیز جزو این لیست هستند.
روش‌های ورود این ترکیبات به طبیعت نیز جالب توجه است. شستشوی دستگاه‌های تولید قرص در شرکت‌های دارویی ساده‌ترین راه است. در یک مورد مشخص، اسناد دولتی نشان می‌دهد که شرکت دارویی رکسان در اوهایو، در فاصله سال‌های ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۶ بیش از ۱۱۰۰ کیلوگرم کربنات لیتیم را وارد سیستم فاضلاب شرکت خود کرده است. خانم مگوایر، سخنگوی این شرکت اذعان کرده است که تمام این ۱۱۰۰ کیلوگرم در هنگام شستشوی روزانه دستگاه‌های مخلوط‌کننده داروها وارد آب شده است. سالانه مقادیر زیادی از مواد دارویی نیز توسط شرکت‌های تولید کننده دارو به عنوان زباله دفن می‌شوند. داروهای ضدتشنج مانند فنی تویین و داروی آرام بخش فنوباربیتال از این جمله هستند. کافی است بدانیم که از سال ۱۹۸۸ تاکنون حداقل ۲۶۳هزار تن از این مواد توسط شرکت‌های دارویی مدفون شده‌اند.
● وقتی پای قانون می‌لنگد
نکته‌ای که در این میان مایه تاسف است، آن است که شرکت‌های دارویی عملا هیچ قانونی را زیر پا نگذاشته‌اند. در حقیقت قوانین موجود دست این شرکت‌ها را برای تخلیه این مواد به طبیعت تا حد زیادی باز گذاشته است و چون بررسی‌های دقیقی نیز در این زمینه وجود ندارد، نیاز به اصلاح قوانین نیز تاکنون احساس نشده است.
آلن گولدهمر، محقق و مدیر انجمن شرکت‌های دارویی آمریکا می‌گوید: «شرکت‌های دارویی موظف به اعمال تمام قانون‌های تصویب شده در مورد محیط زیست هستند.» وی تاکید می‌کند گرچه شرکت‌های دارویی می‌توانند مقادیری از مواد دارویی خود را وارد سیستم فاضلاب مراکز تولیدی خود کنند اما این داروها در مقادیر مشخص شده هیچ ضرری برای محیط زیست ندارند اما سوال اصلی آن است که آیا واقعا این مواد دارویی با غلظت مشخص شده در قانون وارد فاضلاب شرکت‌های دارویی می‌شوند؟
● به ما مربوط نیست!
در تحقیقات اخیر، این مساله به صورت یک پرسش ساده برای چند شرکت معتبر دارویی مطرح شد: آیا شما فاضلاب کارخانجات خود را از نظر ترکیبات دارویی آزمایش می‌کنید؟!
هیچ کدام از این شرکت‌های پاسخ واضح و کاملی به این سوال نداده‌اند. شرکت گلاکسواسمیت کلاین در پاسخ خود تنها به این عبارت بسنده کرده است که طبق تحقیقات ۲۰ ساله اخیر شرکت‌های دارویی به عنوان منابع اصلی آلودگی محیط زیست محسوب نمی‌شوند. شرکت فایزر که پس از فروش موفق چند ساله اخیر خود تبدیل به یک غول دارویی در ایالات متحده شده است با اشاره به انجام نمونه‌گیری‌هایی در خارج خاک آمریکا بدون ذکر نتایج دقیق، قوانین و کنترل‌های فعلی در دفع ضایعات دارویی را کافی دانسته است.
اینگونه پاسخ‌های گمراه کننده تنها مختص شرکت‌ها نمی‌شود. کریستوفر کلی، سخنگوی سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) با سادگی با گفتن جمله «ما در قبال فاضلاب شرکت‌های دارویی مسوولیتی نداریم» از زیر بار هر گونه پرسشی شانه خالی می‌کند. مدیر منابع آب آژانس حفاظت از محیط زیست
(EPA ) نیز در پاسخ به خبرنگاران شرکت‌های دارویی را در قبال آلودگی آب آشامیدنی بی‌گناه می‌داند. وی با مقصر شناختن مصرف کنندگان در یک بیانه کتبی ذکر کرده است: «مواد دارویی ممکن است به روش‌های مختلفی وارد آب شده باشند. یکی از مهم‌ترین روش‌ها دور ریخته شدن دارو‌ها در توالت توسط مردم است! کاری که ما شدیدا به آن اعتراض داریم!» ظاهرا از نظر وی قوانین وضع شده در سال ۱۹۹۰ – یعنی ۱۹ سال قبل – برای کنترل آلودگی منابع محیط زیست کفایت می‌کند.
واقعیت آن است که شرکت‌های دارویی برای تایید داروی خویش نیازمند بررسی عوارض آن بر محیط زیست نیستند. سازمان دارو و غذای آمریکا نیز تمایلی ندارد به این بهانه تولید دارویی را که ممکن است جان بیماران را نجات دهد به تعویق بیندازد. با توجه به آنکه آژانس حفاظت از محیط زیست نیز سطح مشخصی در مورد مضر بودن این ترکیبات دارویی مشخص نکرده است، شرکت‌های دارویی نیز موظف به کنترل دقیق ضایعات کارخانجات خود نیستند. آجیت گورپاد که سال‌ها در شرکت‌های دارویی بزرگ فعالیت کرده است، ذکر می‌کند شرکت‌های دارویی تمایل ندارند کاری را انجام دهند که دولت از آنها انتظار انجامش را ندارد.
● مشت نمونه خروار
با بررسی فراوان دو نمونه تحقیق در مورد آلودگی‌های فاضلاب شرکت‌های دارویی یافت شد. در یک تحقیق، در بررسی آب قسمت شمالی رودخانه دلوور، میزان ماده مخدر کدیین بیش از ۱۰ برابر آب سایر قسمت‌های رودخانه بود. در ۸کیلومتری محل نمونه‌گیری، یکی از کارخانجات داروسازی شرکت جانسون و جانسون وجود داشت که فاضلاب خود را به درون رودخانه دلوور تخلیه می‌کند. در نمونه‌ای دیگر، مقادیر قابل توجهی از داروی وارفارین که یک داروی ضدلخته است در آب مشاهده شد. این دارو که به عنوان سم علیه جوندگانی مانند موش به کار می‌رود، چنان در از بین بردن گیاهان آبی و جانوران موثر است که گاه در صنعت برای پاک‌سازی مخازن آب از آن استفاده می‌شود.
شواهد فعلی نشان می‌دهد به رغم اظهار نظر‌های شرکت‌های دارویی در مورد کنترل مواد دفعی این شرکت‌ها، آلودگی‌های دارویی در آب‌های آشامیدنی به سطح نگران‌کننده‌ای رسیده است. فقدان تحقیقات جامع قبلی برای مقایسه، باعث شده است تا پذیرش ادعای شرکت‌های دارویی در مورد سلامت آب سخت‌تر جلوه کند.
● داروهای بازگشتی، نسخه‌های اضافی
درصد قابل‌توجهی از محصولات شرکت‌های دارویی به علل مختلف به این شرکت‌های بازگردانده می‌شوند. طبق دستورالعمل سازمان غذا و داروی آمریکا، شرکت‌های دارویی حق استفاده مجدد از این داروها را ندارند و موظف هستند این داروهای را طبق اصول مشخص شده توسط FDA تخریب کنند. سه روش عمده برای تخریب دارو‌ها وجود دارد: تبدیل دارو به خاکستر با استفاده از حرارت، مدفون کردن آن در زمین و تخلیه آن در فاضلاب کارخانه. گرچه این شرکت‌ها وظیفه دارند شرایط ایمنی خاصی را برای مدفون ساختن داروها اعمال کنند اما تصور می‌شود نشت مواد دارویی مدفون شده یکی از علل احتمالی آلودگی‌های دارویی در محیط زیست باشد.
در کشور ما اداره کل نظارت بر دارو و مواد مخدر وظیفه امحای دارو را بر عهده دارد. هدف از این امحا جلوگیری از بازگشت این داروها و ورود آن به بازار سیاه است. از بین بردن داروها با توجه به میزان ضایعات شرکت‌های دارویی هر سال یک یا دوبار انجام می‌گردد. ابتدا این داروها به روش‌های معمول مانند مخلوط کردن با آب یا تخریب توسط غلتک غیر قابل استفاده شده و سپس جهت امحا فرستاده می‌شوند اما نحوه امحای این داروها مشخص نیست.
آنچه که متاسفانه در کشور ما به وفور مشاهده می‌شود، خرید بی‌مورد دارو به تعداد بالا و بدون توجه به نیاز بیمار است. تجویز داروهای متعدد توسط پزشکان بنا به درخواست بیمار نیز قابل توجه است چون در نهایت اکثر این اقلام دارویی توسط بیمار مصرف نمی‌شوند و در نهایت پس از انقضای تاریخ مصرف، از کیسه‌های زباله سر در خواهند آورد که می‌تواند باعث آلودگی محیط زیست شود. در جهت اصلاح این فرهنگ نادرست، در سال ۷۵ به دستور وزیر بهداشت وقت، کمیته‌های علمی بررسی نسخ و خدمات پزشکی تشکیل شد که در حال حاضر تحت عنوان کمیته کشوری تجویز و مصرف منطقی دارو مشغول فعالیت است. طبق اعلامیه این کمیته در آبان ۸۷، ۴۹ درصد از نسخ کشور حاوی آنتی بیوتیک و ۴۵ درصد آنها حاوی داروهای تزریقی بوده‌اند.
● EPA
آژانس حفاظت از محیط زیست آمریکا سازمانی است که وظیفه آن حفظ سلامت منابع طبیعی زیست مانند آب، هوا و خاک، حفاظت از گونه‌های در معرض انقراض و کنترل مواد دفعی خطرناک است. این سازمان در سال ۱۹۷۰ با دستور نیکسون، رییس‌جمهور وقت آمریکا تصویب شد و رییس آن نیز توسط رییس‌جمهور مشخص می‌شود. در طول سال‌ها، عملکرد EPA مرتبا توسط مردم و به ویژه دانشمندان به باد انتقاد گرفته شده است. در طی سال‌های اخیر EPA تقریبا ماهیت علمی خود را از دست داده و تبدیل به یک سازمان سیاسی با سلیقه‌های خاص گردیده است. در سال ۲۰۰۵ و در بحبوحه مباحثات مربوط به مصرف انرژی در مجلس آمریکا، EPA ارایه گزارشی را که نشان می‌داد شرکت‌های اتومبیل سازی آمریکا به عمد اتومبیل‌های پرمصرف تولید می‌کنند را بدون هیچ دلیل خاصی به تعویق ‌انداخت. چنین اقداماتی باعث شد که دامنه‌های مخالفت با رویکرد این سازمان حتی به برنامه‌های ویژه کوکان نیز کشیده شود و در انیمیشن سینمایی «خانواده سیمپسون‌ها» عملکرد این سازمان در مقابله با آلودگی‌های محیط زیست به باد تمسخر گرفته شود.
● یک دعوای مدنی
یکی از مهم‌ترین دعاوی حقوقی درباره آلودگی‌های آب آشامیدنی در ایالات متحده در دهه ۸۰ رخ داد. آن‌اندرسون، پس از درگذشت فرزندش به دنبال لوسمی (نوعی سرطان خون)، به جستجوی علت شیوع بالای این نوع سرطان در محل سکونت خود در ووبرن ماساچوست پرداخت. تحقیقات بعدی نشان داد که سه شرکت شیمیایی و غذایی باعث آلودگی آب آشامیدنی رودخانه آبرجورنا در این منطقه به ماده شیمیایی تری کلر اتیلن شده‌اند. تخمین زده می‌شود که حداقل ۸ کودک در اثر وجود این ماده در آب آشامیدنی به این بیماری مبتلا شده و جان باخته‌اند. در سال ۱۹۹۶ بر اساس این پرونده رمانی به نام «یک دعوای مدنی» توسط جاناتان‌هار نوشته شد که جایزه منتقدان کتاب آمریکا را از آن خود کرد. در سال ۱۹۹۸ نیز فیلمی به همین نام با بازی جان تراولتا ساخته شد که از طرف سازمان‌ها و انجمن‌های حفاظت از محیط زیست بسیار مورد استقبال قرار گرفت.

دکتر روزبه بخیت

منبع : روزنامه سلامت