فرصت‌هایی که از دست رفت

افزایش و کاهش چشمگیر بهای نفت خام در بازارهای جهانی از جمله رویدادهایی به شمار می‌آید که از چهار سال پیش تا کنون شوک‌های شدید و متعددی را بر پیکره اقتصا جهانی وارد کرده است.
افزایش بهای نفت تا سقف ۴۰‌دلار تا سال ۲۰۰۴ یک رویداد استثنایی بود و بسیاری از کشورها را نه تنها شگفت زده بلکه خوشحال هم می‌کرد اما ادامه این روند صعودی آن هم در مدت دو سال و شکسته شدن رکورد بازارهای دهه هفتاد و سپس عبور بهای نفت از مرز جادویی صد‌دلار در عرض دو سال دیگر پیامدهای بیشماری را به دنبال داشت.
بالارفتن ساعت به ساعت قیمت نفت از سال ۲۰۰۷ سبب شد تا تحلیلگران سیاسی و اقتصادی به دنبال یافتن علت رکوردهای متعدد تاریخی برای این کالای با ارزش ژئوپولیتیکی باشند به خصوص که آمریکا دچار بحران مالی شدید شده بود و هر روز نیز از نظر اقتصادی با مشکلات جدیدی روبه‌رو می‌شد.
● بحران اقتصادی آمریکا و افزایش بهای نفت
در کشوری صنعتی همچون آمریکا که اقتصادش در سال‌های اخیر نه تنها به دلیل عواملی انسانی بلکه تحت تاثیر حوادث طبیعی نیز دچار نوسان شده بود نیاز به خرید و مصرف نفت سایر کشورها بیش از پیش احساس می‌شد و اعلام همین موضوع سبب شد تا کشورهایی که استخراج زیادی داشتند‌، بهای نفت را افزایش دهند. ضمن اینکه ایالات متحده برآوردهای آماری خود را از منابع نفتی‌اش تصحیح کرده بود و ارقام تولیدی پیشین را نیز کاهش داده بود. به دنبال این اتفاق کشورهای عضو اپک هم که نیمی از نفت مورد نیاز کشورهای جهان را تولید می‌کنند، اقدام به افزایش بهای نفت کرده و به این ترتیب سعی در تامین نیاز به نفت آمریکا با دریافت مبالغ بیشتر کردند غافل از اینکه این روند تا زمانی ادامه دارد که خریداران نفت حاضر باشند بهای لازم را بپردازند و به دنبال منابع جایگزین برای نفت نباشند.
رسیدن بهای هر بشکه نفت خام در بازار نیویورک به ۱۰۳دلار و درج این واقعیت که این رقم بالاترین عدد معاملات نفتی در تاریخ بود در کنار ادامه روند افت بیش از حد انتظار واحد پول آمریکا و بالارفتن ارزش یورو در برابر‌دلار در بازارهای جهانی، اقتصاد بحران زده آمریکا را عیان‌تر از آنچه تصور می‌شد، نمایان کرد. این موضوع (بحران اقتصادی آمریکا) موجب شد تا «بن برنانکی» رئیس بانک مرکزی وقت ایالات متحده تصمیم به کاهش بهره بانکی بگیرد. با کاهش بهره بانکی، از ارزش‌دلار نیز کاسته شد و بهای نفت باز هم رو به افزایش گذاشت و به دنبال آن بر قیمت بنزین در آمریکا نیز افزوده شد.
از سوی دیگر از آنجا که معاملات نفت بر مبنای‌دلار است، بسیاری از ضعفِ واحد پول ایالات متحده استفاده ‌کرده و طلای سیاه را برای آینده خریداری کردند. این بحران‌ها فرصت‌ مناسبی را برای اوپک به وجود آورد تا قیمت نفت را افزایش دهد.
● ایران یک سر افزایش بهای بشکه‌های نفت
بسیاری از کارشناسان و تحلیلگران سیاسی- اقتصادی اختلاف نظرهای کهنه ایران و آمریکا را بر تحولات قیمتی نفت در بازار جهانی موثر می‌دانند. در اواخر ژوئن سال ۲۰۰۸‌میلادی، پیش از آنکه قیمت بشکه‌های نفت از مرز ۱۴۰‌دلار هم بگذرند، «شکیب خلیل» رئیس سازمان اوپک با پیش‌بینی رسیدن بهای نفت به ۱۵۰ تا ۱۷۰‌دلار در هر بشکه، افزایش تهدید غرب علیه ایران و احتمال قطع تولید نفت ایران، وجود ناآرامی و حملات تروریستی در کشور نفت‌خیز عراق و حمله نیروهای شورشی به خطوط ‌انتقال نفت در نیجریه را از دلایل افزایش بهای نفت عنوان کرد. به دنبال انتشار اظهارات شکیب خلیل و با ادامه کاهش ارزش‌دلار تاریخ معاملات نفتی عدد ۱۴۰‌دلار و پنج‌سنت را پس از آنکه بالاترین قیمت نفت در ماه ژوئن به ۱۳۸‌دلار و ۵۴‌صدم‌سنت در هر بشکه بود، برای هر بشکه نیز در حافظه خود به ثبت رساند.
در همان زمان باراک اوباما نامزد حزب دموکرات که خود را برای رقابتی سخت در انتخابات ریاست‌‌جمهوری آمریکا آماده می‌کرد، در کنفرانسی خبری صراحتا موضع‌گیری‌های کشورش را علیه ایران از عوامل اصلی افزایش بهای نفت در بازارهای جهانی عنوان کرد و اظهارداشت:«از آنجا که مسایل ژئوپولتیکی به سادگی بر قیمت نفت تاثیر می‌گذارند ایالات متحده برای کاهش بهای نفت در مدت زمانی کوتاه می‌بایست سیاست‌های نرم‌تری در برابر تهران به کار بگیرد تا زمینه کاهش بهای نفت در بازارهای جهانی فراهم شود. نباید فراموش کرد که هر گاه از شدت حملات لفظی کاخ سفید علیه ایران کاسته شده و به دیپلماسی اصولی در خصوص این کشور افزوده شده، آرامش بر بازار جهانی نفت حکمفرما شده است.»
● چین و هند آب به آسیاب ریختند
با اینکه بحران اقتصاد آمریکا خیلی زودتر از آنچه تصور می‌شد مرزهای این کشور را در نوردید و خود را به آن سر اقیانوس آرام و کشوری همچون چین که نبض بسیاری از بازارهای دنیا را در دست داشت رسید اما این موضوع در کنار افزایش چشمگیر بهای بشکه‌های نفت خام هم نتوانست چشم‌بادامی‌های جنوب شرق آسیا را از ادامه تلاش‌های اقتصادی خود باز دارد. برنامه‌ریزان اقتصادی چین معتقد بودند که این کشور دوران رشد و شکوفایی اقتصادی خود را تجربه می‌کند و نباید به این سادگی میدان را خالی کرد.
از سوی دیگر هندی‌ها هم که بر ادامه تجربه دوران سازندگی اقتصادی کشورشان اصرار داشتند تصمیم گرفتند تا شوک زده قیمت‌های صعودی نفت در بازار جهانی نشوند و همچنان در مسیر رشد اقتصادی که نیازمند تامین بیشتر تقاضاهای نفتی این کشور بود گام بردارند.
سیاست‌های اقتصادی چین و هند و دیگر کشورهایی که وارد دوران رشد اقتصادی شده‌اند در واقع شرایط مطلوبی را برای کشورهای تولید کننده نفت فراهم کرد زیرا نیاز بیشتر به نفت، تقاضا را در بازار جهانی افزایش می‌داد و به این ترتیب خواسته و ناخواسته آب به آسیاب تولیدکننده‌های نفت ریخته می‌شد.
● یک اتفاق کوتاه مدت
از سوی دیگر ژان لویی ژیلانسکی دبیر کل اتحادیه صنایع نفت فرانسه، در گفت‌وگویی با نشریه «نفت و گاز» با اشاره به اینکه شرایط برای بالا باقی ماندن بهای نفت فراهم است از ادامه سیر صعودی بهای نفت به دلیل متناسب نبودن ظرفیت تولید آن با میزان تقاضا برای مدت نسبتا طولانی خبر داد اما تاکید کرد که در میان تولیدکنندگان نفت، به غیر از عربستان، ظرفیت تولید سایر کشورها در آینده نزدیک محدود است و تقریبا نمی‌توان برای بهره‌برداری بلند مدت از چنین شرایطی برنامه‌ریزی کرد. وی همچنین دیگر دلایل افزایش بهای نفت را هماهنگ نبودن ظرفیت­های امنیتی با ظرفیت اضافی تولید به خصوص پس از توفان‌های ریتا و کاترینا در سال ۲۰۰۵ و خسارت ۵/۱‌میلیون بشکه نفت خام در روز که معادل ظرفیت تولید اضافی اوپک می‌شد، عنوان کرد که خود سبب ناتوانی در مهار صعود بهای نفت و پیامدهای ناگوار اقتصادی آن شده است.
● پایان صعود، آغاز سقوط
طول عمر بشکه‌های نفت ۱۴۷‌دلاری در ژوئن ۲۰۰۸ بسیار اندک بود. چند روز پس از ثبت این رکورد ورق کاملا برگشت. پیش‌بینی رسیدن بهای نفت به ۲۰۰‌دلار برای هر بشکه غلط از آب درآمد و بهای نفت خام برای تحویل در ماه آگوست با ۶۵‌سنت کاهش، به ۱۳۴‌دلار و چهار‌صدم‌سنت در هر بشکه رسید و در عرض چند ماه بهای هر بشکه نفت در بازار جهانی نه تنها به زیر ۵۰‌دلار رسید بلکه همچنان سیر نزولی طی می‌کند.
پیش‌بینی کاهش رشد اقتصادی جهان، کاهش تقاضای نفت و تغییر ناگهانی سیاست ایالات متحده نسبت به ایران پس از درگیری لفظی اسرائیل و آمریکا با ایران، بحران‌های سیاسی- اقتصادی در نیجریه و افزایش تقاضای سوخت در چین اینک از دلایل اصلی این افت قیمت به شمار می‌آمد.
با این وجود نباید از بحران مالی و خروج پول سرمایه‌گذاران از بازار مواد خام غافل شد. با این رویداد بانک‌ها به شدت دچار مشکلات مالی شدند و پس از اعلام ورشکستگی بانک‌های بزرگ و معتبر و تعطیلی داد و ستد بسیاری از بورس‌ها و افت ارزش سهام در بازار بورس، زندگی مردم عادی به خصوص در آمریکا و اروپا نیز به شدت با بحران گره خورد. خانه‌سازی در آمریکا با رکود مواجه شد و اعطای اعتبار و وام‌ها به مردم و شرکت‌ها کاهش یافت. همین موارد کافی بود که زمینه کاهش تقاضا و افت بهای نفت فراهم شود.
● بحران اقتصادی و بی‌رغبتی برای خرید
بحران مالی در آمریکا، رشد اقتصادی این کشور و کشورهای اروپایی را تحت تاثیر قرار داده است. حتی مردم عادی هم دیگر رغبتی به خرید کالاهای مصرفی ندارند و بازار بسیاری از اجناس ضروری و لوکس به کلی کساد شده است. کاهش رشد اقتصادی سبب افت چشمگیر سطح تولید و ورشکستگی تعداد زیادی از موسسه‌های مالی و بانک‌های آمریکایی و اروپایی شده است و موج ناامنی‌ را در بازارهای غربی به وجود آورده است. این ناامنی و از رونق افتادن فعالیت‌های اقتصادی منجر به کاهش تقاضای نفت به عنوان ماده اولیه تولید صنایع شده است. آمریکا به عنوان بزرگ‌ترین مصرف‌کننده نفت دنیا در این کاهش قیمت، نقش اصلی را ایفا می‌کند و کاهش تقاضای نفت از سوی آمریکا بر قیمت آن اثر مستقیم گذاشته است.
● افزایش ارزش‌دلار
از آنجا که کاهش ارزش‌دلار یکی از دلایل عمده افزایش بهای نفت در بازارهای جهانی به شمار می‌آمد، برای مقابله با روند غیرقابل کنترل قیمت نفت قبل از هر چیز باید به فکر بازگرداندن اعتبار‌دلار می‌افتادند. سیاست گذاری‌های ایالات متحده برای افزایش ارزش‌دلار در ماه‌های اخیر سرانجام نتیجه داد و سبب کاهش قیمت نفت در بازار جهانی شد. قیمت‌دلار که از ابتدای سال ۲۰۰۸ تا ماه جولای ۲۰۰۸ روند نزولی را در پیش گرفته بود یکباره افزایش یافت. البته نباید همه چیز را به‌دلار و ارزش آن نسبت داد چون افزایش قیمت نفت تا جولای ۲۰۰۸ در هیچ مقطعی ناشی از کمبود عرضه نفت خام نبوده است و عواملی غیر از عرضه و تقاضا از جمله کاهش ارزش‌دلار در قیاس با سایر ارزها سبب افزایش قیمت نفت بوده است. لذا روند افزایشی ارزش‌دلار از ماه جولای به بعد به کمک دیگر عوامل موثر بر کاهش قیمت نفت آمد تا فشار دیگری بر کاهش بهای نفت وارد شود.

منبع: خبرگزاری فرانسه، عرب نیوز، گاردین، رویترز
نفیسه حقیقت جوان

منبع : روزنامه دنیای اقتصاد