وقتی پادشاه دیالکتیکی می شود

وقتی واژه دیالکتیک را می بینید، طبیعی است به یاد کارل مارکس، ولادیمیر ایلیچ لنین و ژوزف استالین بیفتید و مفاهیم تضاد و مبارزه طبقاتی و تز و آنتی تز در ذهن تان زنده شود. در تاریخ سیاسی و فرهنگی ما هم دیالکتیک چنین پیشینه یی دارد. این واژه بیشتر مورد توجه گروه های مارکسیستی و برخی نواندیشان دینی بوده است. اما کسی با این واژه یادی از سلطنت و پادشاهی نمی کند و نسبتی با آن نمی یابد. در حالی که محمدرضاشاه هم زمانی به دیالکتیک گرایش پیدا کرد و علاقه مند شد فلسفه شاهنشاهی را براساس دیالکتیک برایش بنویسند. علاقه شاه به دیالکتیک خود داستانی شنیدنی دارد.
● سیستم تک حزبی
تا قبل از سال ۱۳۵۳ دو حزب دولتی در ایران وجود داشت؛ یکی حزب مردم به رهبری اسدالله علم که مدتی نخست وزیر و وزیر دربار بود. یکی هم حزب ملیون به رهبری دکتر منوچهر اقبال که او هم در دوره یی نخست وزیر بود. این حزب بعد ها جای خود را به حزب ایران نوین داد. اما در سال ۱۳۵۳ محمدرضاشاه بنا به ملاحظاتی تصمیم گرفت این دو حزب را در یک حزب واحد ادغام کرده و سیستمی تک حزبی را بنیان نهد. حزب رستاخیز به عنوان تنها حزب حاکم به دستور شاه در اسفندماه ۱۳۵۳ موجودیت خود را اعلام کرد. مطابق دستور شاه همه کارمندان و شهروندان به نحوی باید با این حزب در ارتباط باشند. او اعلام کرد اگر کسی نمی خواهد عضو حزب رستاخیز شود، نشان می دهد به ایران علاقه مند نیست اما آزاد است به هر کشور دیگری که می خواهد برود.
سال ۵۴ زندانیان سیاسی زندان قصر شاهد حضور فردی در میان زندانیان بودند که به ۱۵ سال حبس محکوم شده بود. اتهام او این بود که پس از این نطق شاه، درخواست کرده بود که من نمی خواهم عضو حزب رستاخیز شوم بنابراین به من پاسپورت بدهید از ایران بروم. او را دستگیر کرده به ساواک برده بودند و پس از بازجویی و پذیرایی مفصل او را به دادگاه فرستاده و محکوم کرده بودند.
● انقلاب سفید و فلسفه اش
اما ماجرا به همین جا ختم نمی شود. شاه علاوه بر تشکیل حزب رستاخیز که مرامنامه اش دفاع از اصول انقلاب سفید شاه بود، بر آن شد که برای انقلاب سفید خود یک فلسفه تدوین کند. او برنامه هایی را که در سال ۱۳۴۲ اعلام کرد و به رفراندوم گذاشت، اصول انقلاب سفید نامیده بود. انقلاب سفید شاه در ابتدا شامل شش اصل می شد که عبارت بودند از؛ اصلاحات ارضی، ملی کردن جنگل ها، فروش سهام کارخانجات دولتی، سهیم کردن کارگران در سود کارخانجات، شرکت زنان در انتخابات و تشکیل سپاه دانش. از آن پس تمام برنامه های کشوری در چارچوب این اصول و تحت الشعاع آنها دیده می شد. شاه در سال های بعد نیز چند اصل بر این اصول افزود. کتابی به نام انقلاب سفید نیز در سال ۱۳۴۵ منتشر کرد که در دبیرستان ها به صورت درس اجباری درآمد.
در سال ۱۳۵۴ شاه به این فکر افتاد که برای این انقلاب سفید خود فلسفه و تئوری تهیه و آن را تبدیل به یک دکترین کند. او در حالی که در تبلیغات سیاسی اش مبارزان مسلمان را به خاطر به کارگیری منطق دیالکتیک مارکسیست اسلامی نامیده بود، به نزدیکان خود اعلام کرد مایل است فلسفه انقلاب سفید براساس منطق دیالکتیک مدون شود. اما کمتر کسی از دولتمردان با دیالکتیک آشنایی داشت. تنها راه این بود که از کسانی استفاده کنند که قبلاً در زمره مبارزان مارکسیست بوده اند. قرعه فال به نام کورش لاشایی افتاد.
● کورش لاشایی
کورش لاشایی اهل لنگرود در دوران ملی شدن صنعت نفت و کودتای سال ۱۳۳۲ جذب گروه های ملی از جمله حزب ایران شد. دو سال پس از کودتا برای ادامه تحصیل به آلمان رفت و در آنجا نیز وارد فعالیت های سیاسی شد. وی در جریان تشکیل کنفدراسیون دانشجویان خارج از کشور نقش داشت. در آنجا با فعالان حزب توده از جمله نورالدین کیانوری آشنا و جذب مارکسیسم شد. پس از مدتی در اعتراض به مشی این حزب، همراه چند تن دیگر از جمله پرویز نیکخواه دست به تشکیل سازمان انقلابی حزب توده زد. این سازمان به مشی مسلحانه علیه رژیم شاه اعتقاد داشت. کورش برای کسب آموزش های لازم چند سفر هم به چین رفته بود و با رهبران وقت چین مثل چوئن لای و مائو نیز ملاقات هایی کرده بود. پس از چندین سال فعالیت در خارج از کشور، پاییز سال ۱۳۵۱ با اعتقاد به اینکه رهبری مبارزه باید در داخل کشور باشد، به ایران بازگشت و پس از مدتی دستگیر شد. او بعد از شکنجه شدن و ضمن بازجویی نسبت به مبارزات گذشته خود اظهار ندامت کرده و حاضر شد طی یک مصاحبه تلویزیونی تغییر موضع خود را اعلام کند و همین کار را هم کرد. پس از آن به همکاری با رژیم رو آورد هرچند ساواک نسبت به او اعتماد کامل نداشت. با این پیشینه بود که از او برای تدوین فلسفه انقلاب بر اساس دیالکتیک دعوت شد. وی پس از انقلاب در گفت وگو با حمید شوکت خاطرات خود را بازگو کرده است.
● تدوین فلسفه دیالکتیک انقلاب
لاشایی ماجرای دیالکتیک شاهنشاهی را چنین بیان می کند؛ «از هویدا نخست وزیر نامه یی دریافت کردم که مرا به کاخ نخست وزیری دعوت می کرد. در نامه که لحن رسمی، اما دوستانه داشت دلیل این دعوت قید نشده بود. چندی بعد در تاریخ مقرر به دیدار هویدا رفتم...
به گرمی از من استقبال کرد و گفت با پدرم دوستی دارد که گمان می کنم این مطلب را بیشتر به رسم تعارف ابراز می کرد و بین آنها دوستی وجود نداشت. او پس از این تعارفات اضافه کرد که به فرمان شاه قرار است عده یی از روشنفکران و کارشناسان را جمع کند و آنها وظیفه دارند فلسفه دیالکتیک انقلاب را تدوین کنند. منظور از انقلاب، همان انقلاب سفید بود که گاه از آن به عنوان انقلاب شاه و مردم یاد می شد.»۱
اما اینکه در آن میان چرا سراغ کسی رفته بودند که تا سه سال قبل علیه رژیم مبارزه می کرد، پرسشی بود که کورش به آن چنین پاسخ داده است؛ «شاید به خاطر همین لفظ دیالکتیک که به نوعی به مقوله های فلسفی چپ مربوط می شد و فکر می کرد در این زمینه صاحب نظر هستم. به هر دلیلی که بود از من خواست در کار تدوین دیالکتیک انقلاب شرکت کنم و پذیرفتم. چندی بعد به همین منظور جلسه یی تشکیل شد که در آن من، ناصر یگانه، شاپور زندنیا، حسین نصر، احمد فردید، احسان نراقی، عنایت الله رضا، و محمد باهری و چند نفر دیگر که نامشان در خاطرم نمانده است، شرکت داشتیم. قرار شد چون هویدا خیلی گرفتار است، باهری جلسات را که هفته یی یک بار در دفتر کارش تشکیل می شد، اداره کند. به این ترتیب شروع کردیم به تدوین فلسفه دیالکتیک انقلاب.»۲
باهری در آن زمان معاون اول اسدالله علم وزیر دربار بود. او نیز پیشینه یی چون لاشایی داشت. وی در جوانی سابقه همکاری با حزب توده را داشت و بعد ها به همکاری با رژیم رو آورد. او نیز ماجرای دیالکتیکی شدن شاه را بازگو کرده است؛ «شاه اصرار داشت این فلسفه براساس اصول دیالکتیک تنظیم بشود. برای همین چند نفر که دیالکتیک بلد بودند مثل دکتر لاشایی، شاپور زندنیا و چند نفر دیگر آمدیم و نشستیم و شروع کردیم به تدوین اصول این انقلاب. شاید یک هزار ساعت کار کردیم. شب و روز کار می کردیم. یک متن خیلی صحیحی تدوین شد و آنجا دیالکتیک به عنوان یک سنت الهی تدوین شد. برای اینکه نمی خواستیم دیالکتیک را به عنوان یک متد ماتریالیسم معرفی کنیم. آخر تحولی که در جامعه پیدا می شود تحولی که در طبیعت پیدا می شود این تحول در واقع اسمش را باید گذاشت سنت دیگر. این سنت هم سنت خدایی است.»۳
لاشایی؛ «سرانجام پس از مدتی بحث متنی تهیه شد. اما رفته رفته کسانی که به نظر می رسید جزء اطرافیان هویدا هستند در جلسات ما کمتر شرکت می کردند. حسین نصر و احسان نراقی گاه می آمدند و سری می زدند... جلسات اغلب با شرکت من، عنایت الله رضا و شاپور زندنیا تشکیل می شد. فرد دیگری نیز که به دربار رفت و آمد داشت و معلم مذهبی ولیعهد بود، در این جلسات به عنوان متخصص امور مذهبی شرکت می کرد که متاسفانه نامش را به خاطر ندارم. وظیفه اش این بود تا مواردی که با جنبه های مذهبی جور درنمی آید یادآوری کند... سرانجام متنی تهیه کردیم و این متن در اختیار هویدا قرار گرفت. مدتی گذشت تا اینکه باخبر شدیم آن متن مورد قبول همه نیست. به نظر می رسید گروهی که با هویدا بیشتر نزدیک بود با آن مخالفت کرده است.» (لاشایی، ص ۲۶۹)
● تضادهای درونی
گروه لاشایی پس از ساعت ها کار فکری و بحث و تبادل نظر توانسته بودند به نحوی با منطق دیالکتیک مطالبی سرهم کرده و اقدامات شاهنشاهی را با آن تفسیر و توجیه کنند و چنان نمایش دهند که شاه براساس یک فلسفه منسجم و عقلانیت و قانونمندی های آفرینش اصول انقلاب خود را اعلام کرده است. در حقیقت تلاش کرده بودند شاه را صاحب یک مکتب فلسفی و فکری نشان دهند که مبتنی بر منطق دیالکتیک برنامه های عملی مترقی را به اجرا درمی آورد. دیالکتیک برخلاف منطق ارسطو که بر ثبات و سکون مبتنی است منطق حرکت و تغییر است. شاه نیز می خواست افکار عمومی را متقاعد کند که اصول انقلاب سفید در جامعه ایران تغییر و تحولی بزرگ ایجاد خواهد کرد. اما در مقابل گروه لاشایی که زیرمجموعه اسدالله علم بودند، گویا جناح دیگری قد علم کرده بود؛ «سربسته گفتند با آن متن موافق نیستند و در جلسات هم شرکت نمی کردند تا بدانیم مخالفت شان بر چه پایه یی است. مدتی گذشت و این وضعیت همچنان ادامه داشت تا اینکه گفتند کار به این ترتیب پیش نمی رود و بهتر است خود اعلیحضرت درباره آن اظهارنظر کنند. پس قرار شد در حضور شاه آن متن به بحث گذاشته شود. هویدا قبلاً متن تهیه شده را در اختیار شاه قرار داده بود.» (ص ۲۷۰)
● نظر شاه فصل الخطاب است
جلسه یی در کاخ نیاوران ترتیب می یابد تا تدوین کنندگان فلسفه انقلاب نتیجه کار را برای شاه توضیح دهند. اما در این جلسه افراد جدیدی نیز دعوت شده بودند. کورش لاشایی چنین می گوید؛ «نکته یی که عجیب بود، علاوه بر کسانی که از آغاز در جریان تدوین آن متن شرکت داشتند، کسان دیگری چون منوچهر آزمون نیز به آن جلسه دعوت شده بودند. باهری با دیدن آزمون رو کرد به من و گفت؛ سازمان امنیت هم آدم خود را فرستاده است.»
اما منوچهر آزمون هم تا حدی پیشینه یی مشابه باهری و لاشایی داشت. او در سال های پس از شهریور ۱۳۲۰ به حزب توده پیوسته بود. او چنان جذب تفکرات مارکسیستی شد که وقتی برای ادامه تحصیل به خارج از کشور رفت به کنفدراسیون دانشجویان ایرانی پیوست که علیه رژیم پهلوی مبارزه می کردند. اما پس از چندی که به ایران بازگشت، تغییر رویه داد و نه تنها مخالفت با رژیم را به کناری نهاد، بلکه وارد دستگاه شد و پست و مقام های بالایی کسب کرد و فردوست او را کارمند ساواک معرفی کرده است.
جالب اینجاست که باهری و آزمون با سابقه مشترک و حتی مسیر مشترک و سرانجام مشترک باز هم نسبت به هم هیچ اعتمادی ندارند و در مقابل هم احساس نا امنی می کنند.
لاشایی؛ «وقتی وارد سالنی که جلسه در آن تشکیل می شد شدیم، هویدا و گروهش در یک سمت، پشت میز مستطیلی که در وسط سالن قرار داشت، نشستند و باهری و گروهش هم در سمت دیگر. سپس شاه وارد شد و در صدر، بالای میز نشست.»
به گفته لاشایی در این جلسه هویدا، احسان نراقی، عاملی وکیل مجلس، حسین نصر، ناصر یگانه، رئیس دیوان عالی کشور، زندنیا، باهری، عنایت الله رضا، آزمون و یکی دو نفر دیگر حضور داشتند. قبل از ورود به سالن باهری که حدس می زد ساواک درصدد است برای لاشایی پاپوشی بدوزد و دردسری درست کند، در گوش او آهسته می گوید؛ پیش از شروع جلسه مجیزی بگو و از شاه تعریف کن.
لاشایی نیز نصیحت باهری را به گوش گرفته و موقع ورود شاه که همه به احترام او از جا برخاسته اند از وی اجازه گرفته و در حالی که ایستاده است، می گوید؛ «تا کنون افتخار نداشته ام از شاهنشاه به خاطر آنکه مرا بخشیده و جانم را نجات داده اند تشکر کنم. من مدیون اعلیحضرت هستم و در خدمت هستم.»
بقیه ماجرا را بهتر است از زبان خود لاشایی بشنویم؛ «پس از صحبت من، باهری متنی را که تهیه کرده بودیم خواند و به دنبال سخنان باهری، منوچهر آزمون از شاه اجازه گرفت و حمله شدیدی به من کرد. با حمله آزمون و مطالبی که عنوان کرد، به نظر می رسید از مدت ها پیش خود را برای آن جلسه آماده کرده است. آزمون با اشاره به متنی که از جانب ما تهیه شده بود، گفت؛ این متن، متنی مارکسیستی است که در قالب نظام شاهنشاهی عنوان شده است و در اصل قصد تخریب دارد و حمله کرد به مقوله دیالکتیک انقلاب. یکی دو نفر هم با تکان دادن سر، حرف های او را تایید کردند... پس از سخنان آزمون، عنایت الله رضا وقت گرفت و شروع کرد به اینکه در عرفان هم دیالکتیک وجود دارد و این مقوله فقط به مارکسیسم مربوط نمی شود و به چند متن فلسفی که از قدیم در ایران موجود بود، اشاره کرد. آن گاه نتیجه گرفت که آن متون نیز همگی براساس اصل دیالکتیک تنظیم شده اند و ربطی به مارکسیسم ندارند.»
● تضاد دیالکتیک و ولیعهد
«جلسه شلوغ شد. باهری اجازه خواست و هنگامی که نوبت به او رسید گفت؛ «قربان، جان نثار سرم را به گرو می گذارم که این متن ربطی به مارکسیسم ندارد.» و مشغول دفاع از آن متن شد. در اینجا شاه یک مرتبه از کوره در رفت و رو کرد به هویدا و با عصبانیت گفت؛ «این چی میگه؟»
در هر صورت منطق دیالکتیک همه پدیده ها را نسبی و در حال گذار و تغییر می بیند. در دل هر چیز (تز) ضدخودش (آنتی تز) پرورده شده و پس از طی مراحل تکاملی، آنتی تز بر تز غلبه کرده و با نفی آن خود به واقعیتی فراتر (سنتز) تبدیل می شود. اما سلطنت موروثی و شعارهای جاوید شاه پدیده یی نسبی و گذرا نبودند. طبیعی بود که نظام پادشاهی که بر ثبات و ایستایی مبتنی است با منطق دیالکتیک همنوایی نداشته باشد. شاه ضمن تکیه بر سلطنت موروثی و باستان گرایی و مطلق گرایی، می خواست خود را مترقی و مدرن جلوه دهد. اما گویا فکر این را نکرده بود که از دیالکتیک ماهیتاً تغییر و نفی ثبات و سکون و مطلقیت درمی آید و با جاودانگی نظام پادشاهی همخوان نیست.
لاشایی؛ «دیگر صدا از کسی درنمی آمد... یکی دو نفر دیگر خیلی محتاطانه مطالبی را عنوان کردند و باز مساله دیالکتیک انقلاب عنوان شد که شاه با حالتی برافروخته گفت؛ پس تکلیف ولیعهد چی میشه؟»
جلسه یی که یک ساعت و نیم طول کشیده بود تا بر اساس دیالکتیک انقلاب شاه تبیین شود بی سرانجام به پایان رسید. شاه به هویدا دستور داد به مساله رسیدگی کرده و ببیند کدام طرف حق دارد. موقع بیرون آمدن از جلسه باهری در گوش لاشایی می گوید؛ نزدیک بود سرمان بر باد رود.
به این ترتیب جلسه فلسفه دیالکتیک انقلاب به پایان می رسد. درحالی که لاشایی هم بعد از این جلسه گیج و مبهوت مانده بود که پس اصرار شاه بر اینکه حتماً دیالکتیک انقلاب شاه و ملت تدوین شود از کجا نشات گرفته بود.
ناگفته نماند در همان دوران مطلبی به عنوان فلسفه دیالکتیک انقلاب در مطبوعات منتشر شد که به نحوی با استفاده از واژگان دیالکتیک تلاش بیهوده یی کرده بود تبیینی از انقلاب سفید شاه ارائه کند اما کسی پیگیر آن نشد.

مهدی غنی
پی نوشت ها
۱- حمید شوکت، نگاهی از درون به جنبش چپ ایران، نشر اختران، ۱۳۸۱، ص۲۶۸
۲- همان، ص ۲۶۹
۳- همان، ص۲۷۳، نقل از تاریخ شفاهی دانشگاه هاروارد

منبع : روزنامه اعتماد