جمعه, ۱۰ فروردین, ۱۴۰۳ / 29 March, 2024
مجله ویستا


عضویت ایران در wto ، محاسن و مضار


عضویت ایران در wto ، محاسن و مضار
● مقدمه
پس از جنگ جهانی دوم تأسیس سازمانهای بین المللی برای هماهنگ سازی میان رفتارهای گوناگون کشورها سرعت بیشتری به خود گرفت. لیکن در این میان تعداد سازمانهائی که جنبه و عنوان جهانی به خود گرفته‌اند زیاد نیست. پس سازمان ملل متحد سازمانی که جهانی بودنش بیش از دیگران بارز است سازمان تجارت جهانی (WTO) است آنچنانکه خود نام جهانی را یدک می‌کشد. این سازمان بین المللی برای رفع موانع تجاری و حل معضلات تجاری میان کشورهای اقصاء نقاط جهان تأسیس شده است. هرچند مادر این سازمان موافقتنامه‌ای است معروف به گات که پیش از آن در سال ۱۹۴۷ امضا شده بود.
از ضرورت عضویت ایران در این سازمان صحبت‌های زیادی شده است. هرچند در این باره نظرات ضد و نقیض فراوان وجود دارد که از جنبه‌های مختلف حقوقی، سیاسی،‌ اقتصادی و ... به عواقب و آثار عضویت ایران در WTO سخن به میان آمده است. آنچه که در این پژوهش مختصر محور تحلیل قرار می گیرد صرفاً بررسی روند حقوقی عضویت در این سازمان است. در بخش‌های دیگر نیز به روند عضویت ایران در WTO از آغاز تاکنون اشاره می شود.
واضح است برای داشتن دیدی وسیع تر و علمی تر از ضرورت عضویت در WTO نیاز است تا عمده نظرات مطروحه در این زمینه را نیز مورد بررسی قرار دهیم. بنابراین یک بخش نیز به بررسی این موضوع از دیدگاه موافقین و مخالفین عضویت ایران در سازمان تجارت جهانی اختصاص یافته است.
نکته دیگر قابل ذکر در این زمینه اینست که WTO هم اکنون ۹۸% تجارت جهان را به دست دارد و گردانندگان و اعضای این سازمان میدان وسیعی برای عمل به کشورهای غیرعضو نمی‌دهند. لذا اهمیت عضویت در این سازمان بر هیچ دولتی پوشیده نیست. ایران اخیراً با به عضویت ناظر درآمدن در این سازمان امید عضویت رسمی را نیز در طرفداران این سازمان زنده کرده است.
در این مقاله سعی می شود تا مراحل عضویت در سازمان تجارت جهانی بطور فهرست وار و بر اساس مقررات خود سازمان بیان شود. بدین منظور ابتدا به تاریخچه مختصری از WTO می‌پردازیم سپس روند عضویت و در بخش بعدی نظرات موافق و مخالف عضویت ایران در WTO به زنجیر تحلیل کشیده خواهند شد.
▪ بخش اول : تاریخچه
علاقه کشورهای جهان به ایجاد ساختاری منظم، هماهنگ و ضابطه مند برای رفتارهای تجاری خود از دیرباز وجود داشته است. این تمایل ابتدا در سال ۱۹۲۷ به امضای اساسنامه‌ای منجر شد که موسس سازمان تجارت بین المللی معروف به ILO [۱]بود. این سازمان فعالیت نه چندان فراگیر خود را با آغاز جنگ جهانی دوم به اتمام رساند تا اینکه پس از امضای منشور ملل متحد موافقتنامه‌ای برای تنظیم تعرفه‌های گمرکی ناهماهنگی که میان کشورها وجود داشت تصویب شد. این معاهده با نام "موافقتنامه عمومی تعرفه و تجارت" یا "GATT"[۲] در سال ۱۹۴۷ به امضای ۱۸ کشور رسید تا بتواند از ۱۹۴۸ به اجرا در آید. این موافقتنامه صرفاً شامل تنظیم روابط تعرفه‌ای میان کشورها می‌شد و به دیگر جنبه‌های تجارت بین الملل توجهی نداشت. کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه کم کم دریافتند که این موافقنامه نمی تواند آرزوی آنها را برای تشکیل یک بازار تجاری رقابتی باز برآورده سازد تا اینکه در اوایل ژانویه ۱۹۹۵ چرخ‌های سازمانی فراگیر با عنوان سازمان تجارت جهانی یا WTO[۳] به حرکت در آمد تا بتواند در آینده نه چندان دور تمام کشورهای مستقل دنیا را به سیطره قانونی وتجاری خود در آورد.
این اتفاق هم اکنون با در دست داشتن ۹۸% تجارت جهان می توان گفت تقریباً افتاده است. هرچند کار این سازمان عملاً از ۱۹۹۵ آغاز شد اما می توان گفت این سازمان ادامه فعالیت گات از سال ۱۹۴۸ است.
تفاوت در این بود که گات فقط شامل کالاها می شد اما WTO در سه سند کالا، خدمات و مالکیت فکری تنظیم گشت. این سازمان دارای چهار رکن اصلی است: ‌شورای عمومی، شورای وزیران، دبیرخانه و شورای حل اختلاف. این رکن در ژوئن ۲۰۰۷ دارای ۱۵۰ عضو رسمی و ۳۰ عضو ناظر است.
WTO بر اساس ۵ اصل بنا شده است، مضمون آنها بدین قرارند :
۱) حذف ترخیصات (دولت کامله الوداد ـ MFN)[۴] که شامل تعهدات کشورها در خصوص موانع گمرگی می شود.
۲)تجارت آزاد (از طریق برداشتن موانع) و در این راستاست که WTO سازمانی عضو محور محسوب می شود که تصمیماتش با اعضای این سازمان است.
۳) نظام تجاری و قانونی دولت باید نظامی قابل پیش بینی باشد.
۴) تجارت رقابتی بدین معنی که بعضی از ترفندها ممنوع باشد مانند Dumping که فروش کالا به قیمت پائین تر به کشوری خاص است.
۵) کشورهای کمتر توسعه یافته باید امتیازاتی نسبت به کشورهای توسعه یافته داشته باشند.
این سازمان ها با سازمانه‌های دیگری چون سازمان ملل متحد، سازمان بین المللی کار (ILD)[۵]‌و سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO)[۶] در ارتباط است.
در انتها لازم به ذکر است این سازمان توانسته با ارائه اهداف و عملکرد خود اهمیت تحلیل و بررسی مفهوم جهانی شدن از بعد اقتصادی را در قاطبه تحلیلگران سیاسی، حقوقی و اقتصادی زنده کند. چنانکه این مفهوم تحت لوا و رهبریت WTO بحثهای فراوان را به دنبال داشته است.
▪ بخش دوم : روند عضویت در WTO
طی پله‌های هفت گانه عضویت در WTO بسیار پیچیده، طاقت فرسا و زمان بر است. در حال حاضر (ژوئیه ۲۰۰۷) این سازمان دارای ۱۵۰ عضور رسمی و ۳۰ عضو ناظر از جمله ایران است. قبل از بررسی روند عضویت در این سازمان لازم است و روش رای گیری در شورای عمومی و شورای وزیران ذکر شود. چرا که در مقاطعی از این پروسه عضویت، شورای عمومی یا وزیران صلاحیت تایید و رای گیری دارند.
رای گیری شورای وزیران در رابطه باعضویت با تصویب دو سوم اعضاست در حالی که روش رای گیری در شورای عمومی کنسانوس (اتفاق آراء) است. به عبارت دیگر روش تصمیم گیری شورای عمومی کنانوس منفی است بدین معنی که با عدم اعتراض هیچ یک از اعضا مسئله مطروحه مورد تصویب قرار می گیرد.
در رابطه با عضویت WTO دو ماده در موافقت نامه تاسیس سازمان تجارت جهانی مراکش اختصاص داده شده است که در ذیل ترجمه این موارد بیان می شود :
ـ ماده ۱۱) اعضای اصلی
۱) طرفهای متعاهد موافقتنامه گات ۱۹۴۷ از زمان لازم الاجرا شدن این موافقتنامه، اتحادیه‌های اروپا به شرط پذیرش این موافقتنامه و موافقتنامه‌های چند جانبه تجاری اعضای اصلی WTO هستند.
۲) کشورهای کمتر توسعه یافته به همراه سازمان ملل متحد تقاضا می شوند که به منظور توسعه فردی، نیازهای تجاری و مالی یا ظرفیت‌های نهادی و سازمانی عمل نمایند.
ـ ماده ۱۲)عضویت
۱) هر کشور یا قلمرو تجاری که سلطه کامل را (در زمینه تجاری) در دست دارند در رابطه با روابط تجاری خارجی و دیگر مسائل مطروحه در این موافقتنامه و موافقتنامه های تجاری چندجانبه می توانند به این موافقتنامه بر اساس شروط پذیرفته شده میان آن کشور و WTO ملحق شوند. این الحاق باید به این موافقتنامه و موافقتنامه‌های تجاری چندجانبه بعدی باشد.
۲) تصمیم برای الحاق باید توسط شورای وزرا صورت گیرد و شورای وزرا باید موافقتنامه را بر اساس شروط الحاق با اکثریت دو سوم اعضای WTO تایید نماید.
۳) الحاق به یک موافقتنامه تجاری چند جانبه باید بر مبنای مقررات موافقتنامه صورت گیرد.
بنابراین چنانچه مشاهده می شود دو ماده اختصاص داده شده به اعضا و عضویت به طور بسیار کلی و مبهم به روند پیچیده و ظریف الحاق به WTO اشاره نموده‌اند. برای آنکه این مراحل به صورت شفاف تر و مشخص تری مورد مداقه قرار گیرند به ذکر این مراحل از زبان سایت سازمان تجارت جهانی می پردازیم.
این مراحل را WTO در هفت مرحله مجزا بیان می دارد که ترجمه و تحلیل آن در مورد ایران به ترتیب در ذیل می آید :
تمام کشورها و یا قلمروهای تجاری که سلطه گمرکی را در دست دارند می توانند با طی این مراحل به عضویت این سازمان در آیند.
۱) درخواست برای الحاق
پروسة الحاق با تسلیم درخواست رسمی مکتوب برای عضویت بوسیله دولت متقاضی شروع می‌شود. این تقاضا به وسیله شورای عمومی مورد نظر قرار می گیرد تا گروه کاری تقاضای عضویت را بررسی نمایند تا در نهایت یافته‌های خود را به شورای عمومی برای تصویب تسلیم دارند. گروه کاری بر روی تمام اعضای WTO باز است.
۲) تسلیم تقاضای عضویت بر اساس اصول تجارت خارجی
دولت متقاضی عضویت نامه خود را که شامل تمام جنبه‌های اصول تجاری و قانونی خارجی کشور است را به گروه کاری تسلیم می نماید. این عضویت نامه به یافته‌های حقیقی و جزئی گروه کاری شکل می دهد.
متعاقباً گروه کاری به بررسی سوالات مطروحه در عضویت نامه از سوی اعضای WTO و پاسخ آنها از سوی دولت متقاضی می پردازد.
۳)شرایط ورود
پس از بررسی تمام جوانب وجوه اصول تجاری و قانونی کشور درخواست کننده، گروه کاری وارد قسمت اصلی یعنی مذاکرات چند جانبه که جزئی از پذیرش است می شود. این، شرایط و مقررات ورود برای کشور متقاضی را معین می نماید. این شروط و مقررات شامل الزاماتی مبنی بر مشاهده قواعد WTO و مقررات مربوط به ورود و دوره‌های گذار که برای تغییر بنیادی و قانونی است می شود که برای اعمال این تعهدات موردنیاز است.
۴) مذاکرات دوجانبه
در همین زمان دولت متقاضی با اعضای گروه کاری علاقه‌مند در مورد امتیازات و تعهدات برای ورود به بازار کالا و خدمات وارد مذاکرات دوجانبه می شود. نتیجه این مذاکرات دوجانبه در یک سندی که جزئی از "توافق‌‌نامه عضویت"[۷] نهائی است جمع می شود.
۵) "توافق نامه عضویت" نهائی
توافق نامه عضویت شامل سه سندی است که هر دو حالت دو جانبه و چندجانبه مذکور در بالا را ارائه می دهد. این ها عبارتند از :
- یک گزارش گروه کاری شامل خلاصه پیشرفت و شرایط ورود و یک پروتکل الحاق
- صورت بندی تعهدات ورود به بازار کالا و خدمات که میان دولت متقاضی و اعضای WTO مورد توافق قرار گرفته
۶) تصویب "توافق نامه عضویت"
همینکه هر دوی گزارش پیش نویس گروه کاری و پروتکل الحاق و تعهدات ورود به بازار کالا و خدمات جهت رضایت اعضای گروه کاری کامل شد، "توافق نامه عضویت" توسط نشست رسمی و نهائی گروه کاری مورد تصویب قرار می گیرد. اسناد سپس به شورای عمومی یا شورای وزیران برای تصویب تحویل داده می شود. همینکه توسط مجمع عمومی یا شورای وزیران تصویب گردید مجدداً به عنوان یک سند "بدون مانع"[۸] توزیع می گردد.
دو سند نهائی منتشر خواهد شد :
- تصمیم شورای عمومی
- پروتکل الحاق میانی جدید ضمیمه شده به گزارش که بیان می دارد کشور به عضویت WTO نائل گشته و همچنین صورت بندی و طرح کلی مقررات نهائی برای زمان بندی پذیرش پروتکل و عضویت کامل WTO .
۷) عضو کامل شدن
همینکه توسط شورای عمومی تائید شد متقاضی سپس مختار است تا پروتکل عضویت را که متضمن اینست که تصویب "توافق نامه عضویت" را پذیرفته است امضا نماید مشروط بر تصویب آن در پارلمان داخلی، معمولاً ۳ ماه از طرف امضا کننده پروتکل الحاق برای این منظور داده می‌شود. ۳۰ روز پس از آگاهی دبیرخانه از کامل کردن پروسه تصویب (داخلی) توسط دولت متقاضی ، دولت متقاضی "عضو کامل"[۹] WTO می شود.
چنانکه مشاهده می شود مراحل عضویت کامل در WTO پس از پشت سرگذاشتن این هفت پله میسر خواهد بود. در حال حاضر ۳۰ کشور موفق به گذر از حداقل مرحله اول شده اند و به همین جهت به عنوان عضو ناظر نائل شده اند. ایران در ۱۹ جولای ۱۹۹۶ اولین تقاضای عضویت خود را به این سازمان تقدیم نمود که پس از بیش از ۲۰ بار رد درخواست توسط شورای عمومی توانست در ۲۶ می سال ۲۰۰۵ با عنوان عضو ناظر کرسی نظارت را در این سازمان از آن خود کند. این به معنای گذر از مرحله اول و مقدمه‌ای برای شروع کار گروه کاری است. این گروه کاری که برای دو کشور ایران و سائوتومه و پرنسیپ مشترک خواهد بود دارای ریاستی خواهد بود که کشورها در تعیین آن مختارند. ایران کشور سوئیس را به عنوان سرپرست گروه کاری خود معرفی نموده است. لیکن هنوز این گروه کاری تشکیل نشده است.
با تشکیل این گروه و پرسش و پاسخ‌های متقابل با تیم اعزامی ایران در رابطه با قوانین و تجارت خارجی گذر از مراحل بعدی برای عضویت ایران فراهم خواهد شد.
باید توجه داشت روند پیوستن به WTO بسیار کند وحوصله بر است بطور مثال دولت الجزایر پس از ۱۶ سال تلاش توانست به عضویت ناظر این سازمان نائل گردد. بنابراین فرصت خوبی است تا سردمداران کشور به بررسی دقیق تر ضرورت پیوستن و عواقب پیوستن به این سازمان بپردازند. این فرصت همچنین زمانی است برای تطبیق مقررات داخلی که مانع ورود به این سازمان است. در بخش بعدی به ذکر دیدگاههای موافق و مخالف جهانی شدن اقتصادی پرداخته خواهد شد.
▪ بخش سوم : دلایل موافقین و مخالفین پیوستن به WTO
تحلیلگران اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و حقوقی در رابطه با مسئله جهانی شدن تحت لوای پیوستن به WTO به دو دسته تقسیم می شوند. آنهائی که موافق پیوستن هرچه زودتر ایران به این سازمان جهانی هستند برای آن نیز دلایلی ذکر می کنند و آنهائی که مخالف شدید عضویت ایران در این سازمان است که آنها نیز دلایلی منطقی دارند. در ذیل دیدگاه هر دو دسته از منظر حقوق، اقتصاد و سیاست بیان می شود تا خواننده در نتیجه گیری آزاد باشد.
الف)دلایل موافقین پیوستن به WTO
۱) اصل MFN به عنوان یکی از اصول WTO بیان می دارد کشورهای عضو باید هرگونه امتیاز تعرفه‌ای یا غیرتعرفه‌ای را که برای کشوری خاص در نظر می گیرند در مناسبات خود به سایر کشورهای عضو نیز لحاظ کنند. این موجب می شود عضویت شرایط عادلانه و بدون تبعیض را برای کشورها فراهم کند.
۲) روابط اقتصادی وسیع موجب روابط سیاسی نزدیک می شود.
۳) عضویت موجب استحکام کشورهای در حال توسعه و ایجاد جبهه‌ای مستحکم در مقابل کشورهای توسعه یافته می شود.
۴) لازمه ورود WTO شفاف سازی و تثبیت قوانین و مقررات اقتصادی و تجاری رایج در کشورهای عضو است. نتیجه این نظم یافتن هرچه بیشتر این قوانین و فعالیت های تجاری است و همچنین امکان اصلاح ساختار اقتصادی موجب سرمایه گذاری بیشتر داخلی و خارجی می شود و این در حالی است که اقتصاد ایران دولتی است.
۵) عضویت در این سازمان موجب صرفه جوئی در انعقاد موافقت‌نامه های دوجانبه می شود بدین صورت که قراردادهای چند جانبه جایگزین آنها می شود (Multilateralism)
۶) عضویت در WTO به لطف وجود مرجع حل و فصل اختلافات موجب زیر سوال بدون تحریم‌های ناعادلانه آمریکا و غرب علیه ایران می شود.
۷)اخذ کمکهای فنی و علمی از طرف دبیرخانه به اعضا که موجب تنظیم سیاست‌های بازرگانی صحیح می گردد از دیگر مزیتهای عضویت در این سازمان است.
۸)موقعیت استراتژیک و ژئوپلوتیک ایران آن را تبدیل به ارزانترین، امن ترین و سریعترین مسیر برای ارتباط اروپا و آسیا کرده است. این مطلب اهمیت عضویت ایران را نشان می دهد.
۹) زمینه را برای بسط عدالت اجتماعی و حذف بیکاری را فراهم می نماید. چرا که عضویت افزایش نرخ سرمایه گذاری خارجی را به دنبال خواهد داشت.
دیگر فواید ناشی از عضویت بطور خلاصه عبارتند از :
کمک به خصوصی سازی، افزایش کیفیت و استاندارد تولیدات داخلی، مکانیزه شده تولیدات مخصوصاً بخش کشاورزی، تعبیه موادی مبنی بر امتیاز دهی به کشورهای در حال توسعه در اساسنامه WTO و ...
در مقابل افرادی مخالف پیوستن ایران به WTO هستند.
ب)دلایل مختلفین پیوستن به WTO
۱)کشور خواهان عضویت باید پروتکلی را به سازمان ارائه نماید که متضمن خواست‌های کشور در جهت حفظ‌و گسترش منافع ملی و بلندمدت آن دولت است. این متن بر اساس قدرت چانه‌زنی، توان اقتصادی، قرار داشتن در لیست کشورهای در حال توسعه یا کمتر توسعه یافته متفاوت است بنابراین امکان تحمیل خواسته‌های نامطلوب به کشور متقاضی بسیار زیاد است.
۲) برای ورود به سازمان تجارت جهانی باید ساختارهای داخلی تغییر یابد از جمله تورم کاهش یابد، جلوی فرار مغزها و سرمایه ها گرفته شود و ... که این موارد در جامعه کنونی محقق نشده است.
۳) صادرات ایران متکی به نفت و گاز است در حالی که این محصولات مشمول مقررات سازمان قرار نمی گیرند. صادرات غیرنفتی ایران حدود ۷ تا ۸ درصد درآمد ایران را تأمین می کند و با این شرایط نمی توان به جنگ غول‌های تجاری و تکنولوژی رفت.
۴) در حال حاضر ۱۰ هزار نوع از ۲۰۰ هزار نوع محصول صادراتی در جهان به ایران وارد می شود و این به دلیل موانع گمرکی است. در صورت عضویت و رفع موانع ۲۰۰ هزار نوع محصول وارد ایران خواهد شد و این به معنای از بین رفتن ۷۰ درصد صنایع داخلی است و این به معنای افزایش بیکاری است.
۵) علاوه بر مطالب بالا عمده ترین مانع ایران بر عضویت در WTO قوانین فعلی در ایران هستند. بعضی از این قوانین که هر کدام به نحوی مانع از تحقق شرایط ورود ایران به WTO هستند عبارتند از:
قانون انحصار تجارت خارجی مصوب ۱۳۱۱ و ۱۳۲۰، قانون تشویق صادرات و تولید مصوب ۱۳۳۳، قانون امور گمرکی مصوب ۱۳۵۰ و قانون صادرات و واردات مصوب ۱۳۷۲.
▪ بخش چهارم : نتیجه گیری
پس از ایجاد سازمان تجارت جهانی و گسترش این نوید که کشورهای جهان می توانند تحت لوای این سازمان به روابطی ضابطه مند در امور تجاری بدور از بی عدالتی‌ها و تبعیض ها دست یابند تلاش های زیادی توسط کشورهای غیرعضو برای پیوستن به WTO آغاز شده است.
در حال حاضر روند پیچیده عضویت که در بخش دوم این پژوهش بیان گردید موجب شده است تا افزایش طرف‌های معاهده به سرعت در حال افزایش نباشد بلکه روندی‌کند و با تامل را شاهدیم.
ایران از سال ۱۹۹۶ (۱۳۷۵) درخواست خود را به مدیرکل این سازمان تقدیم کرده است که توانست در سال ۲۰۰۵ به عضویت ناظر سازمان درآید. این طولانی شدن پروسه عضویت ایران که با مخالفت‌های مکرر و مغرضانه آمریکا صورت گرفت موجب فرصتی شد تا محققان جهانی شدن به بیان دلایل موافق و مخالف خود برای پیوستن ایران به WTO بپردازند چنانچه در بخش سوم بدان پرداخته شد.
آنچه محل تأمل و تدقق است جهت گیری کنونی کشورهای جهان به سمت هم گرائی در امر تجارت بین الملل است که نباید از اهمیت این مطلب در ضرورت ایران به پیوستن به WTO غافل شد.
همچنین نگرانی‌ناشی از ساختارهای نامناسب و قوانین‌متعارض با WTO نیز جدی به نظر نمی‌رسد چرا که طبق قوانین و مقررات سازمان برای پیوستن به این سازمان نیازی به تغییر ناگهانی و سریع در قوانین ملی نیست بلکه می توان قوانین و مقررات کشور متقاضی عضویت را به تدریج طبق برنامه زمان بندی شده مورد تعدیل قرار داد.
به هر جهت امید می رود با حذف موانع شکلی و ماهوی عضویت ایران در WTO هرچه زودتر شاهد خبرهای خوب مبنی بر پیشرفت مذاکرات ایران برای بدست آوردن کرسی دائم در این سازمان باشیم.
دکتر یاسر ضیایی

منابع :
۱. سازمان تجارت جهانی
۲. پذیرش ایران در wto ، علی صانعی
۳. ایران و سازمان تجارت جهانی ، امیر حسین ادیب
۴. سایت سازمان تجارت جهانی http://www.wto.org
۵. کنفرانس علمی خانم رامین نیا با موضوع سازمان تجارت جهانی در کلاس های آزاد روز چهارشنبه دکتر ضیایی بیگلی ، دانشگاه علامه طباطبایی ، سال تحصیلی ۶-۱۳۸۵
منبع : اندیشکده روابط بین‌الملل


همچنین مشاهده کنید