سفر شاهان قاجار به فرنگ

روز ۲۷ ذی‌الحجه سال ۱۳۱۹ ه‍. ق مظفرالدین شاه و همراهان: اتابک اعظم، حکیم‌الملک، موثق‌الدوله، اسحاق‌میرزا، احتشام‌السلطنه و چند تن از رجال و درباریان و خدمتکاران راهی سفر شدند و از طریق بندر انزلی به بادکوبه و از آنجا به اتریش رسیدند.
شاه برای اینکه مانند سفر گذشته خود از آب و هوای کوهستانی شهر «کارلسباد» جهت مداوای خویش استفاده کند مدتی را در آن شهر سپری کرد و سپس روانه اتریش شد. به هنگام اقامت در آن کشور طی مذاکراتی با مقامات کشوری مبادرت به خرید مقداری وسایل توپ‌سازی از کارخانه شرنبل اتریش کرد. سپس به ایتالیا و آلمان رفت و در آن کشورها مورد استقبال مقامات دولتی قرار گرفت. پس از عبور از کشور بلژیک به توصیه پزشکان برای نوشیدن آب معدنی عازم شهر کنترکسویل شد و مدتی را به استراحت و گردش گذراند. سپس این گروه وارد انگلستان شدند و پس از یک هفته جهت بازگشت به ایران از طریق اتریش و روسیه به شهرهای قفقاز، بادکوبه به آستارا و بندرانزلی وارد شدند.
مظفرالدین شاه پس از بازگشت از سفر دوم با حرکت‌های مخالفی ضد اتابک اعظم رو به رو شد. افلاس مالی کشور، ‌عدم پرداخت حقوق کارکنان دولت، وام‌خواهی اتابک اعظم از بانک استقراضی جهت تامین هزینه سفر شاه به اروپا، اعطای امتیازات به بیگانگان از جمله امتیاز نفت جنوب به ویلیام ناکس دارسی (۱۳۱۹ه‍. ق) و امتیاز راه‌آهن جلفا به قزوین، ازدیاد نفوذ روسیه در ایران، گرانی ارزاق عمومی، سلطه اقتصادی بیگانگان بر بازرگانان ایران، تمام این موارد باعث شد شاه اتابک اعظم را از مسند قدرت برکنار سازد و به جای او عین‌الدوله را به صدارت منصوب نماید.مظفر‌الدین شاه بدون توجه به وضعیت سیاسی آشفته و اوضاع نابسامان اقتصادی مملکت به بهانه ‌معالجه خویش و از سویی، نگرانی از جنبش مشروطه‌خواهی، برای دور بودن از کشور ترجیح داد بار دیگر به اروپا سفر کند. در سال ۱۳۲۳ ه‍. ق شاه به اتفاق عین‌الدوله(صدراعظم)، موثق‌الدوله، نصرت‌السلطنه، مهندس الممالک، امیربهادر جنگ و تنی چند از رجال و درباریان عازم سفر اروپا شد و از طریق گرگان و مرز ایران و روسیه وارد کشور لهستان شد و از آنجا به آلمان، اتریش و بلژیک رهسپار گردید. مانند گذشته برای مداوای بیماری خود که شدت یافته بود به شهر ییلاقی کنترکسویل فرانسه وارد شد. مدتی را به استراحت در آن شهر گذراند، سپس از طریق خاک روسیه ـ بادکوبه به ایران بازگشت.سفرهای پرهزینه مظفرالدین شاه قاجار مانند سفرهای پدرش به اروپا در شرایط فقر و آشفتگی اقتصادی و سیاسی مردم ایران صورت گرفت و تا سر حد امکان به نارضایتی در جامعه دامن زد.ناصرالدین شاه، چهارمین پادشاه سلسله قاجار نزدیک نیم قرن، ‌از تاریخ ۱۴ شوال ۱۲۶۴ ه‍. ق تا ۱۷ ذی‌القعده ۱۳۱۳ه‍. ق در ایران سلطنت کرد. وی علاقه بسیاری به خوشگذرانی و عیش‌ونوش داشت،‌به طوری که چندین سفر کوتاه و بلند در داخل کشور و نیز سه سفر به اروپا کرد. در سفر اول در سال ۱۲۹۰ ه‍. ق که مدت پنج ماه و نه روز طول کشید از شهرها و کشورهای قفقاز، تفلیس، روسیه، آلمان، انگلستان، پاریس، ایتالیا، اتریش، استانبول (عثمانی) دیدن کرد. در سفر دوم به سال ۱۲۹۵ ه‍. ق که چهار ماه و چند روز به طول انجامید از شهرهای قفقاز، ‌ایروان، تفلیس و کشورهای روسیه، لهستان، اتریش، آلمان، فرانسه دیدار نمود، سفر سوم و آخرین سفرش به اروپا در سال ۱۳۰۶ه‍. ق به مدت شش ماه و دوازده روز طول کشید و او از شهرها و کشورهای ایروان، تفلیس، مسکو، آلمان، بلژیک، فرانسه، انگلستان، پاریس، اتریش دیدار کرد.ناصرالدین شاه در تمام این سفرها به تفریح و خوشگذرانی، بازدید مراکز دیدنی و سیرک، باغ‌وحش، شرکت در مجالس رقص و موسیقی و لهو و لعب، تماس با مقامات بلندپایه کشورهای میزبان، تماس با رهبران گروه‌های یهودی و امضای پیمان‌های واگذاری امتیازات اقتصادی سرگرم بود.
سفرهای شاه به اروپا در موقعیتی صورت می‌گرفت که ایران تحت نفوذ مستقیم دولت‌های روس و انگلیس بود زیرا چندین سال قبل، از طرف دولت روسیه معاهده گلستان و ترکمانچای و از سوی دولت انگلیس معاهده پاریس بر ایران تحمیل شده بود و بیگانگان با اطلاع کامل از اوضاع مالی و داخلی کشور در مقابل پرداخت وجوه بسیار اندکی برای هزینه سفر شاه به اروپا، موفق به اخذ امتیازات فراوانی می‌شدند و شاه در برابر هر امتیازی که به دولت انگلیس می‌داد برای رضایت دولت رقیب آن کشور، یعنی روسیه، امتیازی نیز به این دولت می‌داد.
در دادن امتیاز به بیگانگان هیچ گاه رعایت منافع ایران و مقتضیات مملکت نمی‌شد. سفر اولیه شاه به اروپا که به مذاقش بسیار خوش آمده بود باعث شد تا دائما وی به فکر تکرار دیدارهایش از فرنگ به بهانه اخذ تمدن و یا احیانا معالجه بیفتد.
ناصرالدین شاه در جریان یکی از سفرهای خود به اروپا در یکی از میهمانی‌ها که در شهر برایتون انگلیس برگزار شده بود با یکی از دوستان لرد سالیسبوری نخست‌وزیر انگلیس به نام تالبوت آشنا شد. جرالد تالبوت، با کمک امین‌السلطان، موافقت شاه رادر خصوص کسب امتیاز توتون و تنباکو و صدور دخانیات ایران جلب نمود. این قرارداد که هنگام سفر سوم شاه به اروپا بسته شد با موج عظیم مخالفت اقشار مختلف مردم و روحانیان رو به رو گردید و خوشبختانه با هوشیاری مردم و رهبری روحانیون پس از مدتی لغو شد. این مساله در تاریخ سیاسی ایران نقطه عطفی است و نهضت‌ها و جنبش‌های مشروطه‌خواهی از همین‌جا آغاز می‌شود.
سفرهای شاه به اروپا مخارج زیادی در برداشت. (فهرست مخارج سه سفر شاه به اروپا در مرکز اسناد مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر موجود می‌باشد. وی پس از بازگشت از سومین یا آخرین سفر خود امتیازات بی‌شماری به اتباع خارجی داد. لردکرزن می‌نویسد: «بعد از مراجعت شاه از سفر سوم فرنگستان نمایندگان سرمایه‌داران اروپایی برای گرفتن امتیازات مانند مور و ملخ به تهران هجوم آوردند.»
بارون ژولیوس رویتر پس از لغو امتیاز رویتر همچنان دعاوی خود را دنبال نمود به طوری که پسر خود به نام جرج رویتر را برای پیگیری دعاوی خود به ایران فرستاد و با پافشاری بسیار موفق به کسب امتیاز جدیدی شد که همان امتیاز تاسیس بانک شاهنشاهی در ایران به مدت شصت سال بود. ناصرالدین شاه در اینجا با مخالفت شدید دولت روس مواجه شد و مجبور گردید برای رضایت آن دولت امتیاز بانک استقراضی ـ رهنی را به روس بدهد. شاه از آن پس امتیازات بی‌شماری به دولت‌های بیگانه داد.
به نقل از منابع مختلف، هدف اطرافیان شاه از ترتیب‌دادن سفرهای خارجی، آشنا ساختن شاه با تحولات اروپا و از سوی دیگر متقاعد کردن وی‌ به اقتباس بی‌چون و چرای تمدن غربی بود و اینان درهای کشور را به روی موسسات و شرکت‌های اروپایی گشودند و بدینوسیله انعقاد قراردادها و اعطای امتیازاتی را باعث شدند که بسیاری از آنها به زیان کشور بود.

منبع : روزنامه دنیای اقتصاد