جمعه, ۱۰ فروردین, ۱۴۰۳ / 29 March, 2024
مجله ویستا


سودجویی از سنتی دیرینه


سودجویی از سنتی دیرینه
چهارشنبه سوری یکی از آئین های کهن ایرانیان است که پیش از فرارسیدن عید نوروز برگزار می شده است. ریشه این رسم به قرن ها پیش بازمی گردد. خانواده ها اعتقاد داشتند برای دفع شر و بلا و برآورده شدن آرزوهایشان در شب آخرین چهارشنبه سال، مراسم مختلفی را مثل فال گوش نشینی، بوته افروزی، کوزه شکنی، قاشق زنی، آش نذری، آب پاشی، بخت گشایی، دفع چشم زخم، تقسیم آجیل و فال حافظ گرفتن را برگزار کنند.
در سالهای اخیر شاهد هستیم این سنت توسط برخی افراد به منفجر کردن ترقه تبدیل شده و شاهد حوادثی تلخ در این زمان هستیم.
چهارشنبه سوزی جای خود را به چهارشنبه سوری داده است و جوانان و نوجوانان بدون کوچکترین اطلاعی از رسم و رسومات گذشتگان و فلسفه برگزاری آن هرساله با هیجانات کاذب حوادث غیرقابل جبرانی را در زمان برگزاری این روز به وجود می آورند.
دکتر محمدهمایون سپهر، مردم شناس درباره چهارشنبه سوری می گوید: «ایرانیان در تمامی ادوار مردمانی شاد بوده اند و چهارشنبه سوری همانطور که از نامش پیداست، سور و جشنی بزرگ بوده است. تأثیر این رسوم و اندیشه ها در فرهنگ کاملاً برای باستان شناسان و مردم شناسان ثابت شده است بطوری که سندهای عینی فرهنگی هشت هزار سال پیش در سیلک کاشان دلیلی بر این ادعاست.»
روانشناسان، جامعه شناسان و مردم شناسان سنت چهارشنبه سوری را نشانگر اخلاق، منش و خرد اجداد ما می دانند اما این سنت با گذر زمان تغییر شکل یافته است.
دکتر بهروز بیرشک - روانشناس - می گوید: «در تمام کشورها برنامه های مشابهی در طول قرن ها انجام می شود اما زمانی که بحث سنت پیش می آید، باید گفت سنت به مرور زمان تغییر می کند. این در حالی است که حفظ سنت ما و تاریخ باستانی بسیار مهم است چراکه به هویت مردمان آن سرزمین مربوط است و معرف اندیشه های آنهاست.»
● تحریف سنت
ایرانیان باستان آخرین سه شنبه سال را جشن می گرفتند و با انجام مراسم مختلفی از جمله پریدن از هفت بوته افروخته به استقبال سال نو می رفتند. این رسم به این صورت بود که مردم پیش از غروب آفتاب، خارهای جمع آوری شده را روی بام یا حیاط خانه کپه می کردند. پس از غروب آفتاب و تاریک شدن آسمان دور هم جمع می شدند و بوته ها را آتش می زدند و هر کدام سه بار از روی بوته ها می پریدند تا ضعف و زردی ناشی از بیماری و غم و محنت را از خود دور کنند و سرخی و شادی به هستی خود ببخشند اما در حال حاضر این سنت تحریف شده است و جوانان آتش برپا می کنند تا غم و محنت و بیماری را نثار خود و اطرافیانشان کنند.
دکتر نادر توکلی رئیس اداره اورژانس بیمارستانی و مرکز مدیریت حوادث و فوریت های پزشکی وزارت بهداشت می گوید: «در مراسم چهارشنبه سوری که به شکل تحریف یافته انجام می شود یکسری اعمال خشونت آمیز از سوی جوانان انجام می شود که با این سنت منافات دارد بنابراین کنترل این اعمال خشونت بار باید مورد توجه قرار گیرد و با احداث مکانی جهت انجام این مراسم و شناسایی مجاری ورودی و ساخت مواد منفجره غیرمجاز از بروز این حوادث جلوگیری کرد.»
وی معتقد است: «آموزش مفهوم صحیح چهارشنبه سوری به کودکان و نوجوانان می تواند در درازمدت به پیشگیری از این حوادث کمک کند.»دکتر احمد عبداللهی، جامعه شناس درباره دلایل تحریف سنت چهارشنبه سوری می گوید: «سنت ها جزئی از فرهنگ یک ملت هستند اما اجزای هر فرهنگ ثابت نمی ماند و در طول زمان تغییر می کند. به همین دلیل است که سنت چهارشنبه سوری یا دیگر سنت های دیرینه دستخوش تغییر می شوند و نسل جدید ضرورتی برای انجام این مراسم نمی داند و یا در انجام این مراسم دچار اشتباه و تحریف می شوند.»
این جامعه شناس معتقد است: «بهترین راه برای حفظ سنت ها، احیای آنها به سبک نسل جدید است. این سنت ها اگر در فرهنگ های جدید به حال خود رها شوند ممکن است تحریف شده و دردسرساز شوند بنابراین ضروری است تا به زبان نسل جدید بازگویی شوند.»
تمام رسوم مربوط به چهارشنبه سوری برای رهایی از رنج و محنت و بیماری برای ورود به سالی جدید است. در این شب مردم پیش از آتش افروزی مقداری زغال به نشانه سیاه بختی، کمی نمک به علامت شورچشمی و یک سکه به علامت تنگدستی در کوزه ای سفالین می انداختند و دور سر افراد خانواده می چرخاندند، نفر آخر کوزه را از پشت بام پرتاب می کرد و می گفت: «درد و بلای خانه را ریختم داخل کوچه.»
دکتر سپهر در توضیح فلسفه این سنت می گوید: «در تمام اساطیر جهان عناصر چهارگانه، آب و خاک و هوا و آتش جزو مهمترین عناصر در اسطوره ها محسوب می شوند و آتش برای ایرانیان بسیار مهم و با ارزش بوده زیرا به زندگی گرما و روشنی می بخشیده است.»
● رسوم دیگر
دکتر سپهر می گوید: «ایرانیان در طول تاریخ همواره یکتاپرست بوده اند و حتی هرودوت، تاریخ نگار نیز این مسئله را تأیید می کند. آتش برای ایرانیان تنها نشانی از قدرت خدای یکتا بوده است.»
وی می گوید: «ایرانیان آتش را روشن می کردند تا ارواح بد از خانه دور شوند و ارواح خوب به آنجا وارد شوند.
پژوهشگران درباره این رسوم معتقدند تمام آئین ها و رسومی که مردم ایران در زمان های گوناگون برگزار می کنند، همراه با اعتقاد به پروردگار یکتا و امید به زندگی است که در قالب نمادها، نمایش ها و آئین های گوناگون گنجانده می شود.
دکتر بیرشک معتقد است: «تمام رسوم، برگرفته از یک ریشه مذهبی است و خود سنت چهارشنبه سوری مراسمی است که به واسطه آن مردم از خدای یکتا طلب سلامتی و شادی می کردند. آنان در این مراسم سعی می کردند فضای خانه را شاد کرده و مشکلات را دور ریخته تا به یک شرایط بهتر وارد شوند.»اسپند دود کردن، آجیل خوردن و فال حافظ گرفتن از دیگر رسوم جشن آخر سال بوده است. فال گوش کردن در این شب از رسم های جالبی بوده که در حال حاضر کاملاً از بین رفته است. مردم در این شب در کوچه ها فال گوش می ایستادند و به حرف عابران گوش می دادند و از مضمون آنها برای نیت خود تفأل می زدند. رسم قاشق زنی نیز به این شکل بوده است که زنان روی خود را می پوشاندند و با قاشق به کاسه های مسین می زدند و در برابر هفت خانه صبر می کردند تا صاحب خانه در کاسه آنها شیرینی، آجیل و پول بریزند.»
دکتر سپهر با توضیح این رسوم می افزاید: «عدد هفت همیشه مقدس بوده است. ایستادن در برابر هفت خانه هم به نیت عدد هفت بوده است و همچنین قاشق زنی یک عمل ارتباطی بوده که باعث می شد همسایه ها از حال یکدیگر باخبر شده و با هم بیشتر آشنا شوند و ریختن خاکسترهای آتش به آب روان نیز برای پیوند دادن عناصر طبیعت با همدیگر و با انسان بوده است.»
● بحران اجتماعی
اما در حال حاضر این سنت و مراسم آن به هیچ وجه ارتباطی با مراسمی که امروزه توسط جوانان و نوجوانان انجام می شود، ندارد؛ مراسمی که از سوی عده ای سودجو هدایت می شود و درحال حاضر به یک بحران اجتماعی تبدیل شده است.
دکتر بیرشک، روانشناس معتقد است: «عده ای سودجو هر سال در زمان برگزاری این مراسم به دنبال سودجویی خود هستند و مواد منفجره را تولید و در اختیار کودکان و جوانان قرار می دهند و این حوادث به دلیل نبودن برنامه ریزی های صحیح از سوی مسئولین اتفاق می افتد. این در حالی است که برای انجام رسوم سنتی که تأثیر مهمی در موفقیت یک کشور دارند، همکاری مسئولین و نسل جوان ضروری است.»
فرهنگ سازی و توضیح فلسفه این آئین به نسل جوان از تدابیری است که مسئولین در حال حاضر برای پیشگیری از این مراسم انجام می دهند.دکتر توکلی متخصص طب اورژانس با اشاره به حوادث سه شنبه شب آخر سال می گوید: «مقوله فرهنگ سازی در زمینه پیشگیری مهمترین مسئله است. شناسایی عوامل تهدیدآمیز و خطرزا نیز در این زمینه نقش بسزایی دارد. در هر صورت باید به این مسئله توجه داشت که استفاده از مواد آتش زا می تواند گرفتاری ها و ناتوانایی های زیادی ایجاد کند. البته خوشبختانه براساس آماری که از حوادث چهارشنبه آخر سال موجود است، سال ۸۶ نسبت به سال ۸۵ نزدیک به ۱۰ درصد حوادث کاهش پیدا کرده اندکه این امر حاصل رعایت نکات ایمنی توسط مردم و فرهنگ سازی بهتر در این زمینه بوده است.»
رئیس اورژانس بیمارستانی وزارت بهداشت در ادامه می گوید: «تمام مواد آتش زا از ترقه های کوچک تا نارنجک خطرآفرین هستند و در سال ۸۶ حدود ۳‎/۵ درصد از بیماران بستری در بیمارستان ها از حوادث سه شنبه شب آخر سال دچار قطع عضو شده اند.»
دکتر عبداللهی نیز برای احیای این سنت و از بین رفتن شکل تحریف شده آن معتقد است: «برای اجرای این سنت به شکل واقعی آن باید یک برنامه ریزی صحیح صورت بگیرد تا یک سنت و رسم قابل قبول و لذتبخش اجرا شود. این امر تنها با ارشاد و تبلیغ رسانه ای امکانپذیر نیست. مسئولین به همراه متفکرین و اساتید دانشگاه ها در رشته های مختلف باید یک طرح جامع ارائه دهند و والدین و کودکان از سنین پائین با این سنت ها و نحوه اجرای آن آشنا شوند و یاد بگیرند که این رسم ها برای ساخت یک جامعه بافرهنگ تر است که افراد در آن به حقوق هم احترام می گذارند تا در نتیجه به واسطه برگزاری این رسم ها همبستگی و همدلی در آنها بیشتر شود.»
دکتر سپهر نیز با بیان این که هر دور ه ای نظام ارزشی خاص خود را دارد، معتقد است: «تمام جوانان دوران تکامل دارند و در هر دوره ای ارزش ها و سنت ها تغییر می کند و نظام ارزشی دگرگون می شود. متفکرین باید برای جوامع در حال گذار برنامه ریزی کنند و نسل های جوان این جوامع را با هویت خود آشنا سازند. در این مسیر باید سنت و مدرنیزه باهم در نظر گرفته شود و با این روش نمادهای سمبلیک برای نسل جدید توضیح داده شود تا این نمادها برای نسل جدید معنا پیدا کنند.»چهارشنبه سوری یک سنت دیرینه است که نیاکان ما قرن ها به انجام آن اعتقاد داشته اند. اجرای سنت ها برای جامعه مفید و ضروری است بنابراین می توان با برنامه ریزی و هماهنگ شدن با نسل جوان چهارشنبه سوری را به جای چهارشنبه سوزی احیا کرد.
مهتاب توکلی
منبع : روزنامه ایران


همچنین مشاهده کنید