نقش مهرورزی و محبت در فرآیند تعلیم و تربیت

از زمره صفات ثبوتی و فعل خداوند «خالقیّت» و «ربوبیت» است. یعنی هم آفریدگار است و هم پروردگار. جریان این دو صفت الهی در مورد انسان به توسط پدر و مادر انجام می‏شود و این دو هستند که وسیله پیدایش او در حیات مادی و رشد و تربیت او به ویژه در ایام کودکی‏اند.
موضوع تربیت فرزند، از دیرباز جزو موضوعات اساسی و بنیادی اسلام بوده است. در دنیای امروز با توسعه و رشد مهارناپذیر تکنولوژی و پیشرفت‏های چشمگیر آن، و نیز در عصر رویکرد دوباره بشر به مسئله دین و تربیت الهی موضوع تربیت فرزند، هم‏چنان چشم‌گیر می‏نماید. امروز حتی خانواده‏های غربی نیز به خوبی دریافته‏اند که بازی‏های رایانه‏ای، سایت‏های سرگرمی، چت‏های اینترنتی، تلویزیون، سینما، و ... نیازهای روحی فرزندشان را تأمین نمی‏کند و بنیان خانواده را اکسیری جز تربیت صحیح فرزند، استوار نخواهد نمود. نوشتار حاضر بر آن ‏است که نگاهی کوتاه به تربیت دینی کودک در روایات اسلامی بیندازد.
باید توجه داشت نوازش‏های بدون حد و حصر و توجیه ‏نشده و خارج از حد اعتدال، اثرات سوئی را بر روان کودک بر جای می‏گذارد؛ پُر توقعی، زودرنجی، ضعف در برابر مشکلات، ناامیدی، عقده حقارت، سرخوردگی از اجتماع و بسیاری فشارهای روانی دیگر، زاییده ارتباطات مهرآمیز افراطی با کودک است.
● مقدمه :
قال رسول ا...(ص): «لا یضَع ا... الرَحْمَـ&#۶۴۴۲۱;َ لا عَلی رَحیمٍ»
پیامبر(ص) فرمود:« رحمت خدا جز افراد مهربان را در بر نمی گیرد. »
رشد معنوی و تربیت اخلاقی مستلزم پرورش سالم عواطف کودک است. در این زمینه نیز روایات بسیاری وارد شده است؛ امام صادق علیه‏السلام فرموده‏اند:
"اِنَّ اللّه لَیَرحَمُ العَبدُ لِشِدَّةِ حُبِّهِ لِوَلَدِه"؛ همانا پروردگار بنده‏اش را به دلیل زیادی مهرورزی نسبت به کودک خود می‏بخشاید. هم‏چنین از رسول خدا صلی ‏الله ‏علیه ‏و آله روایت شده است:
"مَن قَبَّلَ وَلَدَهُ کَتَبَ اللّهُ لَهُ حَسَنَةً وَ مَن فَرَّحَه فَرَّحَهُ اللّهُ یَوم القِیَامَةِ"؛ هر کس فرزند خود را ببوسد خدا بر او پاداشی می‏نویسد و هر کس فرزندش را خوشحال کند خدا او را در روز رستاخیز شاد می‏گرداند. و در جای دیگری فرموده‌‌اند:
"اُحِبُّوا الصِّبیَانَ وَ ارْحَمُوهُم"؛ کودکان را دوست بدارید و نسبت به آنان مهربان باشید.
همچنین روایت شده است که روزی مردی خدمت پیامبر اکرم صلی‏ الله ‏علیه ‏و آله رسید و عرض کرد: ای رسول خدا! من ده فرزند دارم ولی هرگز کودکانم را نبوسیده‏ام. پیامبر اکرم صلی ‏الله ‏علیه ‏و آله فرمود: کسی که رحم نکند (مورد) رحم (واقع) نمی‏شود.
رسول خدا صلی‏ الله ‏علیه ‏و آله در مورد تربیت از سنین کودکی فرموده‏اند: هر کس فرزندش را از کودکی تربیت کند تا او بتواند بگوید لا اله الا الله، خداوند از او حساب نخواهد کشید.
● بررسی جایگاه و کاربردهای مهرورزی و محبت در سیره تربیتی رسول اکرم(ص)
پیامبر (ص) چهره پرفروغی است که مهرورزی و عشق و محبت را به جهانیان عرضه کرد. رمز موفقیت پیامبر (ص) رأفت، محبت، مهرورزی و عشق به انسانها بود. پیامبر اکرم(ص) مظهر مهربانی است و برای آن که دلهای بشریت را به هم نزدیک کند و بشریت را از توحش، جهالت و کینه ورزیها دور کند، روش مهرورزیدن را انتخاب کرد و پایه تمدن بزرگ اسلامی را بنیان نهاد.
برای آشنایی بهتر با روحیه مهرورزی پیامبر(ص) و تأثیرات این شیوه مهم در آموزش و تربیت دیگران مطالب زیر را بیان می داریم.
زندگانی پیامبر اعظم(ص)، نشان می دهد که مسایل تربیتی و اخلاقی، از اهمیت و جایگاه فوق العاده ای در اندیشه و سیره رفتاری آن بزرگوار برخوردار بوده است.
مقام معظم رهبری در فرمایشهای راهگشای خویش به مناسبت سال پیامبر اعظم(ص)، به نکاتی اشاره کردند که می تواند مقدمه این بحث و همچنین پاسخی برای سؤال شما قرار گیرد. تأکید ایشان این بود که هدفهای والای پیامبر اکرم(ص) را نمی توان در یک جمله گنجاند، ولی می توان سرفصلهایی ازآن را سرمشق کار خود در طول یک سال، یک دهه و یک عمر قرار داد.
رهبر انقلاب، اولین سرفصل را با استناد به حدیث نبوی(ص)، «بعثت لاتمم مکارم الاخلاق»، تکمیل مکارم اخلاق تعیین فرمودند و دستیابی به هدفهای والای بعثت پیامبر(ص) را برخورداری از اخلاق نیکو دانستند، سعادت فردی و اجتماعی مسلمانان را در گرو خلق نیکو برشمردند. البته، خوش اخلاقی با مردم را حداقل اخلاق بیان داشتند و اساس اخلاق را پروراندن صفات نیکو و خلقیات فاضله در دل و جان و به صورت طبیعی، انعکاس آن فضایل در عمل دانستند. این تأکیدات و توجهات، در حقیقت به این معناست که جامعه اسلامی باید با اتصاف به خلق خوش و نیکوی محمدی(ص)، سبب پراکنده شدن عطر و بوی اخلاق نبوی در جامعه بشری باشد. به هیچ وجه مفاسدی چون حسد، بدخواهی، حیله گری، حرص و بخل نسبت به دنیا، کینه ورزی، تنگ نظری و... زیبنده جامعه اسلامی و نبوی نیست. یقیناً، آرامش و سعادت واقعی جامعه بشری وبخصوص اسلامی، در برخورداری روزافزون از تمنیات دنیوی نخواهد بود. صفا، صمیمیت و آرامش جامعه اسلامی، در اخوت نهفته است. اخوتی که منشأ مهربانی، خیرخواهی، عفو و اغماض، ایثار و گذشت شود. این، همان اخوتی است که مورد تأکید رسول خدا(ص) است.
برادری و اخوت مبتنی بر آموزه های نبوی(ص)، به عنوان یک اصل اخلاقی در جامعه کارساز بوده و گره گشای مشکلات رفتاری است .
مگر نه این است که پیامبر عظیم الشأن(ص) و معمار نخستین جامعه توحیدی، در فضای خشک و خشن و آلوده به تعصبات و کینه توزیهای جاهلی، پیمان برادری را از روزهای نخست ورودشان به مدینه، سرلوحه کار خویش قرار دادند؟ پیامبر اکرم(ص) برای ریشه کن کردن تعصبات جاهلی و پایه ریزی امت اسلامی به جای قبایل پراکنده و متخاصم، از این روش کارساز استفاده کردند. در جامعه نبوی، هر برادری نسبت به برادر خویش در دشواریهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، دفاع در میدان جنگ، تعصب و حمایت از خانواده در غیبت یا شهادت و مرگ، موظف و متعهد بود. مبنای قرآنی چنین رفتار اجتماعی، همان آیه شریفه و معروف «انما المومنون اخوه» است. متأسفانه از این آیه معنای درستی در فرهنگ ما وجود ندارد و ما «انما» را «همانا» یا «بدرستی که» معنا می کنیم؛ در صورتی که روح اصلی این آیه و جان کلام الهی در همین «انما» یی است که هیچ گاه درست معنا نشده است. «انما» علامت حصر است و معنایش چنین است که «این است و جز این نیست» که مؤمنان با یکدیگر برادرند. بر اساس این ترجمه، مفهوم کلام الهی این است که درخت ایمان را ما از میوه اش می شناسیم. یعنی اگر در جامعه اسلامی، شاخصهای اخوت وجود داشت و مردم نسبت به یکدیگر خیرخواه، صادق، دلسوز، ایثارگر، وفادار و حقیقتاً یکدل بودند، مؤمن هستند.
جامعه ای که مطرح شد، جامعه ای آرمانی است که شاید به راحتی نشود آن را ایجاد کرد. چون جامعه ظرفیت پذیرش آیات الهی را نداشته است، سطحی از دینداری را که با گوهر دین فاصله زیادی دارد، برای جامعه تعریف کرده ایم. راهی را که با استناد به سخنان مقام معظم رهبری می توان برای تحقق بیشتر اخلاق و تربیت دینی پیشنهاد کرد این است که :
در این زمینه به بخشی از سخنان مقام معظم رهبری استناد کنیم که فرمودند: برای این که اخلاق در جامعه استقرار پیدا کند، دو چیز لازم است؛ یکی تمرین و مجاهدت و دیگری آموزشهای اخلاقی که به وسیله آموزش و پرورش و مراکز تربیتی و مراکز آموزشی و علمی باید در همه سطوح به انسانها تعلیم داده شود.
در جامعه ما وقتی سخن از اخلاق و درس اخلاق به میان می آید، بر اساس عادت، ذهنمان به سوی مجالس موعظه و نصیحت سوق پیدا می کند. بحث آموزش در میان ما، اساساً به عنوان یک نظام و آن هم از آغاز تربیت یعنی دوره کودکی، نوجوانی و جوانی مطرح نیست. نه برای آن برنامه داریم و نه به صورت جدی به چنین آموزشی به صورت نهایی باور داریم. ما از امیرمؤمنان علی(ع) حدیث مشهوری شنیده ایم که می فرماید: «قلب جوان، چون زمین ناکشته، پذیرای هر بذری است که در آن افکنده شود.» معمولاَ در نظام تربیتی سنتی و اسلامی، اخلاق و تهذیب نفس جایگاه ویژه ای داشته و دارد. حال آن که در نظام آموزش و پرورش جدید، متأسفانه همه ارزش، اعتبار و موفقیت یک جوان به این است که بتواند مهندس یا پزشک شود. در نظام آموزشی اسلامی، تعریفی که از انسان مطلوب وجود داشت، سرلوحه کارها بود. آدم شدن و به کمالات انسانی نایل آمدن، اصل نظام حوزوی بوده و هست.
. به صورت دقیق تر و به عنوان شیوه های عملی و کاربردی اخلاق و تربیت اسلامی، روشهایی را معرفی می کنیم .
اساساَ در بحث تربیت و پرورش، سه شیوه را می توان توصیه کرد که عبارتند از:
۱) هنجارپذیری
۲ ) عقلانی
۳) عاطفی
در خصوص مورد نخست (هنجارپذیری یا جامعه پذیری)، فرض بر این است که ارزشها و اصولی به عنوان اصول اخلاقی و ارزشهای انسانی در جامعه مورد توافق و قبول عام واقع شده است. انتظاراتی که جامعه از یک فرد و شخصیت مطلوب دارد، مبتنی بر سطح مطلوبی از اخلاق و ارزشهای دینی است. در چنین صورتی، بخشی از آموزشهای سطوح مقدماتی و ابتدایی ما، باید سبب جامعه پذیری و اجتماعی شدن افراد شود.
چنین فردی، علاوه بر دستیابی به سطوح مطلوبی از اخلاق و تربیت، از انزوا خارج شده و به حد مناسبی از سرزندگی و نشاط دست یافته و استعدادهایش، بیشتر از دیگران شکوفا می شود.
در مورد دوم باید گفت، هر چه انسان رشد طبیعی خویش را طی کرده و به مراحل بلوغ فکری و عقلی نزدیک شود، با چون و چراهای بیشتری ظاهر می شود. در این مرحله اگر فرد نتواند برای آموزه های خود دلایل منطقی و عقلانی پیدا کند، تعلقش نسبت به آنها سست خواهد شد. در خصوص شیوه سوم (عاطفی) باید گفت که نخستین و برترین شیوه برای تربیت، بخصوص در سنین پایین، بهره جستن از عواطف است. در این خصوص در تعالیم پیامبر اعظم(ص)، بحث محبت، به صورت خیلی وسیع و عمیق، مطرح شده است. آن بزرگوار فرموده است که: «الحب اساسی» یعنی محبت، پایه و اساس من است. به عبارت دیگر می توان گفت که اساس شخصیت، سیره و مکتب آن حضرت بر محبت گذاشته شده است. دقیقاً از همین جهت است که مقام معظم رهبری نیز، عامل پیشرفت در کسب خلقیات فاضله را محبت دانسته و می فرمایند: محبت به خدا، محبت به پیامبر اعظم(ص)، محبت به راه ایشان، محبت به آموزگاران اخلاق یعنی پیامبران و ائمه معصومین(ع)، عامل پیشرفت است. ایشان تأکید دارند که این عشق است که انسان را در این راه به سرعت پیش می برد.
هر چند محبت و مهرورزی بهترین عامل تربیت معرفی شد، اما بهتراست نسبت به این کلمه، تبیین دقیق تری را داشته باشیم .
ما در فرهنگ فارسی، در مقابل کلمه محبت ، دوست داشتن را قرار داده ایم. دوست داشتن و دوستی، کلمه ای کشدار است.اگر ما با کسی سلام و علیکی داشتیم، آن را دوستی می دانیم. گاهی ممکن است مال و یا جان خود را نیز به بهای دوستی، فدای کسی کنیم. صفت پیامبر اعظم(ص)، «حبیب ا...» است. آن چه به عنوان حب می تواند عامل پیشرفت باشد، فوق دوستی و دوست داشتن است. آن شیفتگی و دلدادگی و به تعبیر ما، عشق است.
در این جا و در این سطح است که کلمه «حب» و «ود» هم معنا می شوند. محبت در زمینه تربیت، از سه جهت موضوعیت پیدا می کند. نخست این که در اساس خلقت، انسان جایگاه ویژه ای دارد. استعداد و یک توانایی روحی است که اگر شکوفا شود، نیرو و قدرت زایدالوصفی در انسان ایجاد می کند، او را به حرکت درآورده و آنچه را با محاسبات عادی و مادی محال است، عملی می سازد، دیگر این که این محبت، چون ودیعه ای الهی است؛ جهت آن کمال است. کمال انسان از خود گذشتن و ارزشها و خوبیها را جستن است و چون خدای متعال منبع و کمال خوبی هاست، موضوع و مطلوب فرد عاشق و شیفته می شود. او شیفته خدا و اولیای خدا می شود و وجود خویش را شفاف و منعکس کننده شخصیت محبوب می کند. از جهت دیگر، محبت وسیله ای است برای ایجاد بهترین ارتباطات و آموزشهای اخلاقی و انسانی.
محبت را به عنوان اساس مکتب پیامبر اعظم(ص) مطرح گردید. اما این محبت، چگونه در رفتار رسول خدا(ص) و یاران ایشان، ظهور و بروز پیدا می کرد؟
محبت و مهرورزی به عنوان بهترین شیوه جذب قلوب و ایجاد ارتباطات اجتماعی به عالی ترین شکل در سیره پیامبر اعظم(ص)، به چشم می خورد. او شیفته پیروانش بود و پیروانش نیز شیفته او بودند. برخی از یاران حضرت، اگر یک روز او را نمی دیدند، بی تاب می شدند. مردی روغن فروش آن قدر شیفته آن حضرت بود که به قصد هر کاری از منزل خارج می شد، مسیر خود را طوری تنظیم می کرد که نخست پیامبر(ص) را دیده، ره توشه و نیرویی گرفته و به دنبال کار خود رود. روزی از بی تابی چندین بار به دیدار آن حضرت شتافت و پس از آن، چند روزی پیدایش نشد، وقتی مسلمانان همراه پیامبر(ص)، سراغش را گرفتند، فهمیدند همان روز وفات کرده است. دکانهای اطراف عرض کردند یا رسول ا...(ص) این مرد امین و راستگو بود، ولی برخی عیبهای اخلاقی داشت. حضرت فرمود: خدا او را بیامرزد. مرا آن چنان دوست داشت که اگر برده فروش هم بود، خدا او را می بخشید.
در تاریخ داریم که اساساَ کسی سخنان رسول ا...(ص) را نمی شنید، مگر این که محبت او در دلش جای می گرفت و به او متمایل می شد. ابوسفیان هنگام فتح مکه، وقتی شدت علاقه و محبت مسلمانها را نسبت به پیامبر(ص) دید، نتوانست تحیر و تعجب خود را مخفی نگهدارد و زبان به تمجید گشود. اینها تنها نمونه هایی از اخلاق والای آن حضرت بود؛ اخلاقی که همگان را مجذوب خود ساخته بود.
آنچه مهم است، تأسی به این سیره ارزنده و نهادینه کردن آن در جامعه است. وظیفه ای که بیشتر از سایران، برعهده اصحاب تربیت قرار دارد. در پایان برای مربیان و آموزگاران، محبت را چگونه به عنوان یک اصل تربیتی، توجیه می کنیم .
اولین و شاید بهترین مسأله این است که آموزگاران و مربیان ما، شغل و کار خویش را با هیچ معیار مادی نسنجند. کار خویش را دوست داشته باشند و آنچه آنان را ترغیب به حضور در محیط تعلیم و تربیت می کند: عشق و ایمان به کار خود و اعتقاد به ارزشمندی آن باشد. قطعاً هر چه انگیزه های مادی و دنیوی در کار پررنگتر باشد، تأثیرگذاری و دلنشینی تعالیم، کمتر خواهد بود. برنامه های خویش را بر زمینه و بستری از محبت و عشق و علاقه به شاگردان خویش تنظیم کنند. البته این موضوع، نیازمند آموزش و تجربه هم هست. زیرا اگر محبت درست به کار گرفته نشود، ممکن است آثار سوء داشته و سبب سستی و بی حسی دانش آموزان شود. اساساً نباید از محبت، استفاده ابزاری صورت گیرد. نگاه ابزاری به مقوله محبت، نگاه شایسته و تأثیرگذاری نخواهد بود. باید حقیقت روابط انسانی در وجود آموزگار و دانش آموز، کشف شود. چنین محبتی است که ارادت و تعهد متقابل ایجاد کرده و سبب تلاش و کوشش چند برابر خواهد شد. اگر کار چنین جهتی پیدا کرد، آن موقع خود محبت و عشق، اولین ماده درسی و درس تربیتی شده و نیز موجب تربیت انسانهای عاشق خواهد شد. در این صورت، عشق به حقیقت و محبت، به خوبیها و خوب ها و نیز مطلق خوبی ها که هم ذات اقدس الهی است، وجود افراد را پرخواهد کرد.
فرازی از دعای حضرت سجاد(ع) در مناجات المحبین اشاره کنیم که می فرماید:
«ای منتهای آرزوی دوستان، از تو درخواست می کنم دوستی تو را و دوستی دوست دارانت را و دوستی هر عملی که مرا به مقام قرب تو نزدیکتر کند. همچنین درخواست دارم که خود را از هر چه غیر توست بر من محبوب تر گردانی.»
● بررسی تربیت کودک در روایات اسلامی
موضوع تربیت فرزند، از دیرباز جزو موضوعات اساسی و بنیادی اسلام بوده است. در دنیای امروز با توسعه و رشد مهارناپذیر تکنولوژی و پیشرفت‏های چشمگیر آن، و نیز در عصر رویکرد دوباره بشر به مسئله دین و تربیت الهی موضوع تربیت فرزند، هم‏چنان چشم‌گیر می‏نماید. امروز حتی خانواده‏های غربی نیز به خوبی دریافته‏اند که بازی‏های رایانه‏ای، سایت‏های سرگرمی، چت‏های اینترنتی، تلویزیون، سینما، و ... نیازهای روحی فرزندشان را تأمین نمی‏کند و بنیان خانواده را اکسیری جز تربیت صحیح فرزند، استوار نخواهد نمود. نوشتار حاضر بر آن ‏است که نگاهی کوتاه به تربیت دینی کودک در روایات اسلامی بیندازد.
باید توجه داشت نوازش‏های بدون حد و حصر و توجیه ‏نشده و خارج از حد اعتدال، اثرات سوئی را بر روان کودک بر جای می‏گذارد؛ پُر توقعی، زودرنجی، ضعف در برابر مشکلات، ناامیدی، عقده حقارت، سرخوردگی از اجتماع و بسیاری فشارهای روانی دیگر، زاییده ارتباطات مهرآمیز افراطی با کودک است.
● ضرورت تربیت فرزند صالح
تربیت، مجموعه روش‏ها و راهکارهایی است که از آغاز زندگانی انسان، به‏ کار گرفته شده است تا او در مسیر صحیح رشد و ترقی قرار گیرد و در پرتو این آموزش‏ها، بتواند خود را از انحراف نجات دهد و راه سعادت و کمال را در پیش گیرد. پیامبر گرامی اسلام صلی‏ الله ‏علیه ‏و آله فرموده‏اند: "اَلوَلَدُ الصّالِحُ رَیحَانَةٌ مِن رَیَاحِینِ الجَنَّةِ"؛ فرزند صالح گلی است از بوستان بهشت. هم‏چنین فرمودند: "مِن سَعَادَةِ الرَّجُلِ الوَلَدُ الصَّالِحُ"؛ فرزند صالح نشانه خوشبختی فرد است.
امام ‏صادق علیه‏السلام نیز فرمودند: "مِیرَاثُ اللّهِ مِن عَبدِهِ المُؤمِنِ الوَلَدُ الصَّالِحِ ...؛ میراث خداوند به بنده مؤمنش فرزند صالح است.
● نام‌گذاری شایسته
مسئله مهمی که در تربیت فرزند نیز تأثیر دارد، انتخاب نام شایسته برای کودک است. بسیاری از افراد هستند که در بزرگسالی، نام خود را به دلیل عدم تناسب تغییر می‏دهند و حتی برخی از جوانان و نوجوانان نیز از گفتن نام اصلی خود، به دلیل سبُک و سخیف بودن، پرهیز می‏نمایند.
از آن جا که اسلام به شکوه و جلال مسلمانان توجه ویژه دارد، آنان را از نام‏گذاری‏های ناشایست و غیر متین برای فرزندان، باز داشته است. حتی از نام‌گذاریِ نیک، به «حقی مسلّم بر گردن پدر و مادر» تعبیر شده است. امام کاظم علیه‏السلام می‏فرماید:
"اَوَّلُ مَا یَبَرُّ الرَّجُلُ وَلَدَهُ اَنْ یُسَمِّیهِ بِأِسمٍ حَسَنٍ فَلیُحَسِّن اَحَدُکُمُ اسْمَ وَلَدِهِ"؛ نخستین کار نیکی که شخص برای فرزندش انجام می‏دهد این ‏است که نام نیکو بر او بگذارد. پس شایسته است هر یک از شما نام فرزند خود را نیکو قرار دهد.
هم‏چنین روایت شده است که فردی نزد رسول خدا صلی ‏الله ‏علیه ‏و آله آمد و پرسید: ای رسول خدا! حق فرزندم بر من چیست؟ فرمود: نام و تربیتش را نیکو کنی و او را در محیطی خوب پرورش دهی.
امام صادق علیه‏السلام در سخنی فراگیر و کامل در پاسخ ابن حمید، که برای مشورت در مورد انتخاب نامی برای فرزندش شرف‏یاب شده بود، فرمودند: از نام‏هایی که بندگی خدای را می‏رساند (انتخاب کن و) بر او بگذار.
گذشته از این مطلب، احادیثی موجود است که مبتنی بر تغییر برخی نام‏ها توسط اهل بیت علیهم‏السلام می‏باشد که آنان این‏گونه ناخرسندی خود را از گذاشتن این ‏دسته نام‏ها اِبراز داشته‏اند؛ آن‏سان که آورده‏اند رسول خدا صلی ‏الله ‏علیه ‏و آله نام افراد و اماکنی که زیبنده نبود، تغییر می‏داده‏اند.
همچنین آمده است که امیرالمؤمنین علیه‏السلام، با این ‏که نام مادر و همسرشان فاطمه علیهاالسلام بود، نام یکی از دختران خود را نیز فاطمه نهادند. و نیز نگاشته‏اند شدت علاقه به حضرت زهرا علیهاالسلام در اهل‌بیت علیهم‏السلام به گونه‏ای بود که امام کاظم علیه‏السلام نام چهار دختر خود را فاطمه گذاشتند؛ فاطمه کبری، فاطمه وسطی، فاطمه صغری، فاطمه اخری که به فواطم اربعه شهرت یافتند. امام رضا علیه‏السلام نیز فرموده‏اند: "لایَدخُلُ الفَقرَ بَیتاً فِیهِ اسْمُ فَاطِمَة مِنَ النِّسَاءِ"؛ در خانه‏ای که نام یکی از زنان فاطمه باشد محرومیت داخل نمی‏شود.
مسئله مهمی که در تربیت فرزند نیز تأثیر دارد، انتخاب نام شایسته برای کودک است. بسیاری از افراد هستند که در بزرگسالی، نام خود را به دلیل عدم تناسب تغییر می‏دهند و حتی برخی از جوانان و نوجوانان نیز از گفتن نام اصلی خود، به دلیل سبُک و سخیف بودن، پرهیز می‏نمایند.
این ویژگی در خانواده امام حسین علیه‏السلام نیز دیده می‏شود و فاطمه کبری و فاطمه صغری از دختران او به شمار می‏روند. این در حالی است که فضای سرکوب شیعیان، بر جامعه حاکم شده بود و رعب و وحشت بر سر آنان که نام فرزندان خود را علی و فاطمه می‏نهادند، سایه افکنده بود. امام حسین علیه‏السلام نیز در آن فضای تهدید و ارعاب، دست به مبارزه‏ای آشکار زده و با این نام‏گذاری به پاسداشت جایگاه و احترام این دو دُردانه آفرینش بر می‏خیزند.
● لزوم تربیت فرزند از سنین کودکی
همان‏گونه که کارشناسان تربیت کودک نیز اذعان دارند، بهترین دوره برای تربیت فرزند، دوران کودکی است. زیرا در این سنین حس تقلید و نیز حس پذیرش آموزه‏های تربیتی، در سطح بالایی از توانمندی قرار دارد و کودک به خوبی آن‏ چه را که به او آموخته می‏شود، فرا می‏گیرد. امیرالمؤمنین علیه‏السلام به فرزند خود امام مجتبی علیه‏السلام می‏فرماید: «قلب کودک نورس همانند زمین کاشته نشده، آماده پذیرش هر بذری است که در آن پاشیده شود. از این‏ رو در تربیت تو شتاب کردم، پیش از آن‏ که دل تو سخت شود و اندیشه‏ات به چیز دیگری مشغول گردد، تا به استقبال کارهایی بشتابی که صاحبان تجربه، زحمت آزمودن آن را کشیده‏اند و تو را از تلاش و یافتن بی‏نیاز ساخته‏اند.»
رسول خدا صلی‏ الله ‏علیه ‏و آله در مورد تربیت از سنین کودکی فرموده‏اند: "مَن رَبّی صَغِیراً حَتَی یَقُولُ لااِلهَ اِلاّ اللّه لَمْ یُحَاسِبهُ اللّهُ"؛ هر کس فرزندش را از کودکی تربیت کند تا او بتواند بگوید لا اله الا الله، خداوند از او حساب نخواهد کشید.
● ضرورت مهرورزی و توجه به عواطف کودکانه
رشد معنوی و تربیت اخلاقی مستلزم پرورش سالم عواطف کودک است. در این زمینه نیز روایات بسیاری وارد شده است؛ امام صادق علیه‏السلام فرموده‏اند:
"اِنَّ اللّه لَیَرحَمُ العَبدُ لِشِدَّةِ حُبِّهِ لِوَلَدِه"؛ همانا پروردگار بنده‏اش را به دلیل زیادی مهرورزی نسبت به کودک خود می‏بخشاید.
هم‏چنین از رسول خدا صلی ‏الله ‏علیه ‏و آله روایت شده است:
"مَن قَبَّلَ وَلَدَهُ کَتَبَ اللّهُ لَهُ حَسَنَةً وَ مَن فَرَّحَه فَرَّحَهُ اللّهُ یَوم القِیَامَةِ"؛ هر کس فرزند خود را ببوسد خدا بر او پاداشی می‏نویسد و هر کس فرزندش را خوشحال کند خدا او را در روز رستاخیز شاد می‏گرداند.
و در جای دیگری فرموده‌‌اند:
"اُحِبُّوا الصِّبیَانَ وَ ارْحَمُوهُم"؛ کودکان را دوست بدارید و نسبت به آنان مهربان باشید.
همچنین روایت شده است که روزی مردی خدمت پیامبر اکرم صلی‏ الله ‏علیه ‏و آله رسید و عرض کرد: ای رسول خدا! من ده فرزند دارم ولی هرگز کودکانم را نبوسیده‏ام. پیامبر اکرم صلی ‏الله ‏علیه ‏و آله فرمود: کسی که رحم نکند (مورد) رحم (واقع) نمی‏شود.
رسول خدا صلی‏ الله ‏علیه ‏و آله در مورد تربیت از سنین کودکی فرموده‏اند: هر کس فرزندش را از کودکی تربیت کند تا او بتواند بگوید لا اله الا الله، خداوند از او حساب نخواهد کشید.
● رعایت حدود محبت و اظهار علاقه
با این‏ که در اسلام درباره اظهار علاقه نسبت به کودکان سفارش شده است اما این مهرورزی و علاقه نباید مَصالح واقعی را تحت‏الشعاع قرار بدهد، بلکه می‏باید با اظهار محبتِ مهار شده، با کودکان رفتار کرد. زیرا در برخی از موارد، اظهار محبتِ بی‏حساب، باعث فدا شدن مصالح بزرگتری می‏شود و یا موجب سوء استفاده کردن کودک و در اصطلاح عامیانه «لوس» شدن او می‏گردد. باید توجه داشت نوازش‏های بدون حد و حصر و توجیه ‏نشده و خارج از حد اعتدال، اثرات سوئی را بر روان کودک بر جای می‏گذارد؛ پُر توقعی، زودرنجی، ضعف در برابر مشکلات، ناامیدی، عقده حقارت، سرخوردگی از اجتماع و بسیاری فشارهای روانی دیگر، زاییده ارتباطات مهرآمیز افراطی با کودک است. امام باقر علیه‏السلام در این راستا می‏فرماید:
"شَرُّ الابَاءِ مَن دَعَاهُ البِرُّ اِلَی الاِفرَاطِ وَ شَرُّ الاَبنَاءِ مَن دَعَاه التَّقصِیرِ اِلَی العُقُوقِ"؛ بدترین پدران کسی است که [در نیکی از حد اعتدال خارج شود و] به زیاده‏روی بگراید و بدترین فرزندان فرزندی است که در اثر کوتاهی، به عاق والدین دچار شود.
نگاشته‏اند؛ روزی جمعی از دوستان امام باقر علیه‏السلام به منزل ایشان آمدند. یکی از فرزندان خردسال ایشان دچار تب شدید و بیماری سختی بود. امام نیز از این موضوع سخت ناراحت بودند به گونه‏ای که آرامش نداشتند و آثار اندوه در چهره ایشان دیده می‏شد. مهمانان با مشاهده سیمای اندوهگین امام، بر حال ایشان نگران شده و با خود گفتند اگر این فرزند از دنیا برود حتماً از اندوه و پریشانی برای امام اتفاقی می‏افتد. در همین اثنا، صدای گریه زنان از اتاق مجاور شنیده شد و همگی دانستیم که برای کودک اتفاقی افتاده. اندکی بعد با خبر شدیم که فرزند خردسال امام از دنیا رفته است. امام به اتاق مجاور رفت و پس از ساعتی بازگشت اما بر خلاف انتظارِ حاضرین، دیگر در چهره ایشان اثری از پریشانی دیده نشد، به امام عرض کردند: وقتی که ما نزد شما آمدیم به گونه‏ای پریشان بودید که ما نگران حال شما شدیم [اما اینک اثری از ناراحتی در شما نمی‏بینیم!] امام فرمودند: ما نیز [مثل شما]دوست داریم که عزیزانمان تندرست و به دور از آسیب باشند ولی زمانی که امر الهی سر رسید و تقدیر خدا محقق گردید [گردن نهادن در برابر] امر خدا برایمان عزیزتر است.
به بیان دیگر، درست است که محبت به فرزند جایگاه ویژه‏ای دارد اما نباید همه چیز را فدای آن نمود و از وظیفه اصلی سر باز زد.
● مهرورزی بیشتر به دختر
اسلام بین دختر و پسر فرق نمی‏گذارد و ملاک برتری را در تقوا می‏داند، و خداوند به هر کس بخواهد دختر و به هر کس که خواست پسر می‏دهد. مهم این ‏است که فرزند، سالم و صالح باشد. قرآن کریم می‏فرماید:
«یَهَبُ لِمَن یَشَاءُ الذُّکُورَ اَو یُزَوِّجُهُم ذُکْرَاناً وَ اِنَاثاً وَ یَجعَلُ مَن یَشَاءُ عَقِیماً اِنَّهُ عَلِیمٌ قَدِیرٌ؛ خداوند به هر که بخواهد دختر و به هر که بخواهد پسر می‏دهد و یا پسر و دختر را با هم به وی عطا می‏کند و آن‏ که را بخواهد نازا می‏نماید. به ‏درستی‏ که او دانای تواناست.»
اسلام شدیداً سنت ناپسند و جاهلی اکراه از دختر داشتن را رد می‏کند و بر خلاف افکار ظاهربین که پسر را بیشتر دوست می‏دارند، در بعضی از موارد دختر را برتر از پسر قلمداد می‏کند و دلیل آن را وجود پاره‏ای از ویژگی‏های ذاتی که در درون آن‏هاست، برمی‏شمارد. رسول خدا صلی ‏الله ‏علیه ‏و آله در این‏باره می‏فرماید:
"نِعمَ الوَلَدُ البَنَاتُ مُلَطِّفَاتٌ مُجَهِّزَاتٌ مُؤمِنَاتٌ مُبَارَکاتٌ مُفَلَّیَاتٌ"؛ دختران چه فرزندان خوبی هستند؛ با لطافت و مهربان، آماده به خدمت‏رسانی، یار و غمخوار [اعضای خانواده]، با برکت و پاکیزه کننده [در خانواده برای پدر و مادر.]
و نیز فرموده‏اند:
"اِنَّ اللّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَلَی الاُناثِ اَرَقٌّ مِنهُ عَلَی الذُّکُورِ"؛ خداوند متعال بر دختران مهربان‏تر است تا پسران.
در برخی موارد دختران برتری نیز دارند. امام صادق علیه‏السلام فرمود:
"البَنَاتُ حَسَنَاتٌ وَ البَنُونُ نِعمَةٌ وَ اِنَّما یُثَابُ عَلَی الحَسَنَاتِ و یُسألُ عَنِ النِعمَةِ"؛ دختران نیکی و پسران نعمت‏اند و همانا بر نیکی‏ها پاداش داده و از نعمت‏ها سؤال می‏شود.
اسلام با در نظر داشتن روحیات لطیف دختر، به والدین دستور داده که در برخی از رفتارهای خانوادگی مانند تقسیم هدایا، دختران را مقدم شمارند.
روایت شده است که روزی مردی خدمت پیامبر اکرم صلی‏ الله ‏علیه ‏و آله رسید و عرض کرد: ای رسول خدا! من ده فرزند دارم ولی هرگز کودکانم را نبوسیده‏ام. پیامبر اکرم صلی ‏الله ‏علیه ‏و آله فرمود: کسی که رحم نکند مورد رحم واقع نمی‏شود.
● آموزش‏های دینی و تقویت مبانی اعتقادی کودک
بدون تردید، یادگیری از مهم‏ترین فرایندهای روانی است که زمینه‏های آن از سنین کودکی شکل می‏گیرد و به تدریج با بالا رفتن سن کودک، استعدادهای او نیز بیشتر شکوفا می‏شود. کودک به دلیل وجود حس قوی تقلید، تلاش می‏کند تا رفتاری همسان با والدین خود بازسازی کند. وجود این حس، به او کمک فراوانی در یادگیری می‏نماید. والدین نیز می‏باید از این حس قوی به سود فرزند خود بهره‏برداری کنند و با آموزش‏های ابتدایی، کم‏کم زمینه‏های آشنایی با تعالیم دینی و مبانی اعتقادی، به ویژه نماز، را در او به وجود آورند.
امام صادق علیه‏السلام می‏فرمایند:
هنگامی که کودک به سه سالگی رسید لا اله الا اللّه را به او بیاموزید و او را رها کنید (همین مقدار کافی است). وقتی هفت ماه دیگر گذشت محمد رسول اللّه (صلی ‏الله ‏علیه ‏و آله) را به او آموزش دهید و سپس او را رها کنید تا چهار ساله شود. آن‏گاه صلوات فرستادن را به او بیاموزید. در پنج سالگی به او سمت راست و چپ را آموزش دهید و قبله را نشان او داده و بگویید سجده کند. آن‏گاه او را تا شش سالگی واگذارید. فقط پیش روی او نماز بخوانید و رکوع و سجود را یادش دهید تا هفت سالش هم تمام شود. وقتی هفت سالگی را پشت سر گذاشت، وضو ساختن را به او تعلیم دهید و به او بگویید نماز بخواند، تا هنگامی که نه ساله شد وضو و نماز را به نیکی آموخته باشد. و هنگامی که آن‏ دو را به خوبی یاد گرفت خدا پدر و مادر او را به خاطر این آموزش‏شان خواهد آمرزید.
ارتقاء سطح دانش و معرفت کودک
گذشته از ضرورت تعلیم کودک و آشنا نمودن او با اصول اعتقادی، آموزش‏های دیگری نیز ـ ولو در حد آشنایی برای کودکِ در حال رشد ضروری است.
امام صادق علیه‏السلام به جمیل‏بن ‏درّاج فرمودند: "بَادِرُوا اَحدَاثَکُم بِالحَدِیثِ قَبلَ اَن تَسبِقَکُم اِلَیهِم المُرجِئَةُ"؛ فرزندانتان را با کلام [ما] آشنا کنید پیش از آن که مرجئه (و دیگر فرقه‏های منحرف عقیدتی) بر شما سبقت بگیرند [ و آنان را منحرف سازند].
و نیز:
"عَلِّمُوا صِبیَانَکُم مِن عِلمِنَا مَا یَنفَعُهُم اللّهُ بِهِ لا تَغلِبَ عَلَیهِمُ المُرجِئَةُ بِرَأیِهَا"؛ کودکانتان را به دانش ما آموزش دهید که برای آنان سودمند است تا مرجئه [و منحرفین] با دیدگاه‏های خود آنان را مغلوب خود نسازند.
اهل‏بیت عصمت و طهارت علیهم‏السلام همواره عنایت ویژه‏ای به آموزش فرزند و بالا بردن سطح درک و معرفت او نشان می‏دادند.
● مادر نمونه
خداوند عشق والدین و به خصوص مادر به فرزند را به ویژه در دوران کودکی و نیاز او به آنان را به صورت غریزی در نهادشان قرار داده و مراقبت از او را به توصیه و دستور واگذار نفرموده است، زیرا تخلف از دستور و فرمان مولی به وفور ممکن است، ولی سرپیچی از حکم غریزه بسیار نادر و مشکل است و او با این تدبیر خود از تلف شدن و دور انداختن کودک به جهت رنج زیاد آن به وسیله والدین، جلوگیری و پیش‏گیری کرده است.
در صورتی که علاقه و توجه فرزند در دوران پس از کودکی به پدر و مادر به طور غریزی نیست و بیشتر به عواطف، تعهد و احساس مسؤولیت او بستگی دارد و بدین لحاظ در خصوص مراقبت والدین از کودک خردسال خود نیازی به دستور و تأکید نیست ولی در مورد احسان و رعایت احترام به پدر و مادر از سوی فرزند، فرمان و توصیه الهی است که می‏تواند فرزند را تا آخر عمر خود به پاسداشت حقوق والدین وادار کند.
یکی از روانشناسان می‏گوید: «اولین کسانی که خریدار مدهای جدید و تغییر لباس و خودآرایی‌های زننده هستند، همان تحقیرشدگان دوران کودکی می‏باشند.»
و لذا خداوند متعال در آیات چندی از قرآن کریم، بر رعایت این حق و توجه دادن به مقام آنان تأکید ورزیده است؛ از جمله می‏فرماید: «و قضی ربّک اَنّ لا تعبدوا الاّ ایّاه و بالوالدین احسانا ...»؛ خداوند حکم فرموده است جز او را نپرستید و به والدین خویش احسان روا دارید... .»
در این آیه کریمه، نیکی به پدر و مادر پس از فرمان به بندگی الهی آمده و والدین هم به صورت مطلق ذکر شده و به ایمان و اسلام مقیّد نشده است که این دو امر، خود بیانگر طبیعی بودن این حق و اهمیت بسیار بالای آن است.
در جای دیگر پس از تأکید بر رعایت این حق به خصوص به رنجی که مادر در رابطه با فرزند خود متحمل می‏شود تکیه کرده و آن را توجه داده و گوشزد می‏فرماید:
«و وصیّنا الإنسان بوالدیه إحسانا حملته امّه کرها و وضعته کرها و حمله و فصاله ثلاثون شهرا ...»؛ ما انسان را نسبت به والدینش به نیکی سفارش کردیم، مادرش او را با محنت و رنج حمل کرد و با مشقت و سختی به دنیا آورد و مدت بارداری و از شیرگرفتن او سی ماه است.»
در این آیه کریمه به سه مورد از مهمترین کارهایی که مادر در رابطه با فرزند بر دوش می‏گیرد اشاره شده است:
۱) مرحله حمل و بارداری؛
۲) زایش و ولادت؛
۳) حضانت و شیردهی.
این یادآوری خود نشانه عنایت ویژه خداوند متعال بر اهمیت بیشتر احسان به مادر است که بازتاب آن در روایات معصومان(علیهم‏السلام) منعکس شده است.
ویل دورانت می‏نویسد: «در نمایش بزرگ توالد، که محور حیات است، عمل نر حقیر است، او فقط سیاهی لشکر است. در بحران وضع حمل، مرد با دستپاچگی و حیرت در کنار زن می‏ایستد و سرانجام به حقارت و غیر ضروری بودن هستی خود، در پهنه رشد نوع پی می‏برد. در این لحظه است که می‏فهمد، زن از او به نوع نزدیک‌تر و وابسته‏تر است و جریان عظیم حیات، در وجود زن است و خلقت از خون و جسم اوست و به تدریج در می‏یابد، که چرا اقوام ابتدایی و ادیان بزرگ، مادری را می‏پرستیدند.»
مقصود از ذکر این مختصر، توجه به این نکته است که اگر مقصود از پرسش در باره مادر نمونه این است که به وظیفه خود در این خصوص پی ببریم، باید بدانیم که از دیدگاه اسلامی نمونه بودن یا نبودن مادر در وظیفه احسان نسبت به او تأثیر چندانی ندارد. و این نیکی و رعایت حقوق او از جهت مادر بودن از اموری است که حتی ایمان هم در آن دخالتی ندارد، تا چه رسد به نمونه بودن و این حق طبیعی اوست. و اگر مقصود وظیفه‏ای است که هر زنی نسبت به فرزندان خود داشته و به عنوان کمالی برای خود او مطرح است، این سؤال بسیار بجا و درخور تحقیق و پاسخ بایسته است.
● ویژگی‌های مادر نمونه
اکنون به اختصار به ویژگی‌های مادر نمونه می‏پردازیم، البته روشن است که وقتی از مادر نمونه گفتگو به عمل می‏آید بیشترین مقصود، بر محور وظایف و اوصافی است که در رابطه با فرزندان خود دارد و یا باید بدان متّصف باشد، که آن را در پنج بخش برمی‏شماریم.
۱) نیازهای عاطفی کودک
الف) نوازش و محبت
ابراز محبت و علاقه به کودک از دو جهت در شکل‏گیری شخصیت کودک مؤثر است. اول آن که بروز و ظهور استعدادها و قوای او که خداوند متعال در وجودش قرار داده تا حد زیادی به آن بستگی دارد. پیش از این به نقش اظهار محبت در این خصوص توجه نمی‏شد و بیشتر خانواده‏ها تربیت فرزند را، در اعمال خشونت و تنبیه بدنی می‏دانستند و پدر و یا مادر موفق را کسی می‏پنداشتند که فرزندان او هر چه بیشتر از او ترس به دل داشته باشند، در صورتی که هم‏اکنون این قضیه کاملاً به عکس است و تحلیل‏گران مسایل تعلیم و تربیت متفقند که هیچ عاملی جای محبت و نوازش را در بروز و رشد استعدادها و شخصیت کودک نمی‏گیرد. والدین موفق کسانی‏اند که توانسته باشند بین خود و فرزندانشان رابطه‏ای دوستانه و صمیمی بر پایه احترام متقابل ایجاد کنند.
اظهار علاقه به صورت در آغوش کشیدن، بوسیدن و کلمات محبت‏آمیز گفتن و بازی با کودک و امثال آن است که به کودک شخصیت، اعتدال و اعتماد به نفس می‏بخشد و کسانی هستند که از چنین کاری عاجز و یا بدان بی‏توجه‏اند و یا آن را منافی شأن و مرتبه خود می‏دانند. مادر نمونه آن است که به این موضوع نه به صورت نیاز خود ـ که گاهی از او این عمل سر زند ـ بلکه به صورت پاسخ‏گویی و توجه به نیاز دایمی کودک بدان مبادرت ورزد و آن را حاکم بر تمامی رفتار و مناسبات خود با فرزند خویش کند.
و دیگر آن که کودک در آغوش گرم و محبت‏آمیز مادر و پدر است که نوع‌دوستی و محبت به دیگران و علاقه‏مندی به سرنوشت آنان را می‏آموزد. کودکی که خود از محبت کافی برخوردار بوده و در این زمینه اشباع شده است، دیگردوست و محبت‏ورز است، و به راحتی با کودکان دیگر می‏تواند به ایجاد رابطه دوستانه اقدام کند. چنین کودکی دچار انتقام‏جویی و عقده‏گشایی و حسادت و خیانت و سرکشی نمی‏شود و حتی‏الامکان بی‏مهری‌ها و تجاوزات دیگران را نیز با عفو و مهربانی پاسخ می‏دهد. چنین انسانی کمتر در زندگی و روابط اجتماعی خود با شکست مواجه می‏شود و جاذبه‏های نیرومند وجودی و عاطفی رشد یافته‏اش همه را به سوی او می‏کشاند.
در خانواده‏ای که کودک فقط از پدر واهمه دارد، تا وقتی او در خانه است آرام است، ولی به محض خروج او از منزل، با ناسازگاری و بهانه‏جویی‌های خود مادر را بیچاره می‏کند.
خلاصه، کودکی که در دوران ویژه آن، از محبت مادری و پدری محروم بوده است، در بزرگی قطعا جبران آن ممکن نخواهد بود.
یکی از روانشناسان می‏گوید: «اولین کسانی که خریدار مدهای جدید و تغییر لباس و خودآرایی‌های زننده هستند، همان تحقیرشدگان دوران کودکی می‏باشند.»
در روایت آمده است: روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله فرزندان خود حسن و حسین علیهماالسلام را بوسید. «اقرع بن‏حابس» که شاهد آن جریان بود گفت: من دارای بیست فرزند هستم و تاکنون من هیچ یک از آنان را نبوسیدم! حضرت جمله‏ای به این مضمون فرمودند: «به من چه اگر خدا خداوند عاطفه را از دستت برده باشد!»
البته این نکته را نیز باید توجه داشت که خود ابراز محبت و عاطفه به صورت مثبت و معتدل که پیآمد زیاده‏روی در آن را نداشته باشد هنری است که از هر کس ساخته نیست.
اظهار علاقه به صورت در آغوش کشیدن، بوسیدن و کلمات محبت‏آمیز گفتن و بازی با کودک و امثال آن است که به کودک شخصیت، اعتدال و اعتماد به نفس می‏بخشد و کسانی هستند که از چنین کاری عاجز و یا بدان بی‏توجه‏اند و یا آن را منافی شأن و مرتبه خود می‏دانند. مادر نمونه آن است که به این موضوع نه به صورت نیاز خود ـ که گاهی از او این عمل سر زند ـ بلکه به صورت پاسخ‏گویی و توجه به نیاز دایمی کودک بدان مبادرت ورزد و آن را حاکم بر تمامی رفتار و مناسبات خود با فرزند خویش کند.
ب) رفتار عادلانه
برخی مادران و یا پدران، گاهی بی‏دلیل موجه بعضی از فرزندان خود را بر برخی دیگر ترجیح داده و رفتار محبت‏آمیزتری را با او دارند، و به ویژه این توجه بیشتر ـ که گاهی خیلی هم مایه عذاب و اذیت برای برخی خانواده‏ها می‏شود ـ وقتی اتفاق می‏افتد که پس از یک فرزند خردسال، نوزاد دیگری متولد می‏شود که معمولاً در این صورت کودک بزرگتر به دست فراموشی سپرده می‏شود و همه توجه‏ها به سوی دومی گسیل می‏گردد و در نزاع‌ها و برخوردهای کودکانه گرچه دومی مقصر باشد همیشه حق به او داده می‏شود، و اولی را به بهانه این که تو بزرگ هستی، از حق خود محروم می‏کنند، و بازتاب چنین رفتاری بسیار روشن است. در صورتی که با توجه به این که به خصوص در ماه‌های اول تولد نوزاد، که هم شروع دوران تازه و فصل جدیدی از نوع رابطه والدین با کودک اولی است و طبعا از حساسیت بیشتری برخوردار است و از طرف دیگر اظهار محبت به نوزاد نیز تأثیر چندانی بر او ندارد، باید بیشتر توجهات و ابراز علاقه‏ها معطوف به کودک نخستین شود، تا او احساس نکند که با آمدن دیگری، همه چیز از او گرفته شده و دیگر توجهی به او نمی‏شود. این رفتار هم از میزان ناهنجاری‌ها و بهانه‏جویی‌های او می‏کاهد و هم رابطه آینده او با کودک تازه‏ وارد را به خوبی شکل می‏دهد.
در روایت آمده است: «رسول گرامی صلی الله علیه و آله روزی مردی را که دارای دو فرزند پسر بود، دیدند که فقط یکی از آن دو را بوسید حضرت فرمودند: «فهلا ساویت بینهما»؛ چرا با هر دو به یک گونه عمل نکردی؟»
و باز در حدیث دیگری از همان حضرت آمده است: «اعدلوا بین اولادکم کما تحبّون أن یعدلوا بینکم فی البرّ و اللّطف.» بین فرزندان خود همچنان که دوست دارید آنها با شما به عدالت رفتار کنند، عادلانه عمل کنید.»
ج) فراهم کردن محیطی آرام
فراهم کردن محیطی آرام برای فرزندان در سایه تفاهم با همسر و خویشان
نکته‌‏ای قابل توجه این است که در مورد زن و یا مادر و یا همسر نمونه نمی‏توان هر یک را جدای از دیگری به حساب آورد. یک زن نمونه نمی‏تواند مادر و یا همسر نمونه نباشد همچنان که مادر نمونه الزاما همسر نمونه هم هست، چون تا زن در همسری، شایسته نباشد قادر نیست به وظایف مادری قیام کند. قربانی اصلی زندگی‌های پرجنجال و با روابط ناسالم، فرزندان‏اند. اگر خانمی بتواند حتی‏الامکان محیط خانواده را آغشته به محبت و تفاهم کند و از کم و کاستی‌های زندگی چشم‏پوشی کند و خلأهای معیشتی را از جریان اطلاع فرزندان خود دور سازد و در چشم آنان زندگی مشترک خود با شوهر و فرزندان را موفق جلوه دهد و روح قناعت و سازش را در وجدان آنان تقویت کند و روابطی سالم با اقوام خود و شوهر برقرار سازد، چنین زنی بالاترین خدمت‌ها را به بچه‏های خود کرده و خود نیز از آثار آن بهره‏مند است.
د) حوصله و متانت در برخورد با ناهنجاری‌های کودک
انسان در هر دوره‏ای از حیات خود طبیعت و اقتضایی خاص به خود دارد، بسیاری اذیت و شیطنت کودکان را به حساب بدی او می‏گذارند و به سرعت در برابر لجبازی، بهانه‏گیری و شیطنت‌های کودکانه آنان برآشفته شده و آنها را به باد کتک می‏گیرند. این کار گذشته از این که ستم به کودک بوده و شرعا و اخلاقا درست نیست، آثار بد تربیتی داشته و بر سرکشی و ناهنجاری‌های کودک می‏افزاید. باید توجه داشت فرزند در سنین کودکی نارسایی عقلی دارد. او توجه به زشتی کار خود ندارد و به طبیعت خود عمل می‏کند. نه با اراده و قصد اذیت.
در روایتی رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: «لا تضربوا اطفالکم علی بکائهم فانّ بکائهم اربعة اشهر شهادة ان لا اله الا اللّه‏ و اربعة اشهر الصلاة علی النّبی و آله و اربعة اشهر الدعاء لوالدیه»؛ کودکان خود را به جهت گریه آنها کتک نزنید زیرا گریه آنان تا چهار ماه شهادت به توحید و چهار ماه صلوات بر محمد و آل‏ محمد و چهار ماه دیگر نیز دعای خیر برای والدین‏شان است.»
مرحوم صاحب وسائل هم طبق این حدیث فتوا داده است که این عمل شرعا جایز نیست.
ه) تربیت مذهبی
داشتن روحیه مذهبی و اعتقادات و ایمان درست و سالم، گذشته از این که تأمین کننده سعادت انسان در زندگی اصلی و ابدی اوست، کمک‏کار بسیار خوب و تکیه‏گاهی بسیار مطمئن، برای او در دستیابی به اهداف حیات کنونی اوست. خداشناس واقعی و عارف به وظیفه، قطعا بهترین پدر و یا مادر برای فرزندان و شایسته‏ترین همسر برای زن و یا شوهر و صالح‌ترین و خدمتگزارترین فرزند برای والدین و مفیدترین انسان برای جامعه خود خواهد بود. و چه خدمتی از این بالاتر که مادری بتواند از همان ابتدای دوران کودکی، شهد حلاوت نماز و ذکر و یاد خدا را در کام فرزند خود بچشاند و آفریدگار او را به او بشناساند و جان او را با مبدأ هستی پیوندی پایدار بخشد؟ و چنین مادر و پدری جز بهشت برین، چیزی پاداش حقیقی او نتواند بود.
در باره مزد چنین کسی، حضرت امام صادق علیه السلام از رسول اکرم صلی الله علیه و آله نقل می‏فرماید
که آن حضرت فرمودند: «هر کس فرزند خویش را ببوسد خداوند حسنه‏ای برایش می‏نویسد و هر کس او را خوشحال کند خداوند او را در قیامت خوشحال خواهد کرد و هر کس آیات قرآنی به او تعلیم دهد در قیامت آن والدین را می‏طلبند و دو جامه بهشتی به آنان می‏پوشانند که از نور آن دو صورت‌های بهشتیان درخشیدن می‏گیرد.»
مادر نمونه ویژگی‌های دیگری نیز در رابطه با فرزندان خود دارد که برای رعایت اختصار فهرست‏وار آن را بیان می‏کنیم.
۲) نیازهای جسمی
مادر گذشته از رسیدگی به نیازهای عاطفی کودکان خود نیازهای جسمی آنان را نباید دست‏کم به حساب آورد. و آنها عبارتند از:
در روایتی رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: «کودکان خود را به جهت گریه آنها کتک نزنید زیرا گریه آنان تا چهار ماه شهادت به توحید و چهار ماه صلوات بر محمد و آل‏ محمد و چهار ماه دیگر نیز دعای خیر برای والدین‏شان است.»
الف) امکان بهره‏گیری کامل کودک از شیر مادر
وظیفه‏ای که در این خصوص بر دوش مادر است ـ گذشته از این که نباید کودک خود را به علت برخی ملاحظات راحت‏طلبانه از خوردن شیر خود محروم کند ـ این است که با تقویت و تغذیه سالم خود تلاش در جهت افزایش شیر خود کند تا امکان هر چه بیشتر استفاده کودک از شیر مادر را فراهم سازد.
ب) بهداشت و نظافت به موقع کودکان
ج) تغذیه سالم و به موقع آنها
د) فراهم آوردن تفریحات سالم برای فرزندان.
از مهمترین ویژگی مادر نمونه آن است که به گونه‏ای با فرزندان خود رفتار کند که آنان را به نیکی به پدر و مادر تشویق کند و احترام خود را نزد آنها حفظ کند و بدین وسیله راه را نسبت به خدمت‏گذاری و کمک خالصانه آنان به والدین خود هموار سازد.
۳) نیازهای علمی
الف) پی‏گیری وضعیت درسی و میزان پیشرفت علمی و کمک لازم به فرزندان در این زمینه.
ب) ارتباط مستمر و به موقع با مربیان و مدرسه.
۴)نیازهای تربیتی
الف) ایجاد روح شجاعت، سخاوت، محبت به دیگران، اعتماد به نفس در فرزند.
ب) کنترل رفت و آمد و نظارت همراه با ظرافت و دقت بر رفتار آنان در ارتباط با محیط بیرون از منزل و دوستان و راهنمایی دلسوزانه و همراه با محبت و تدبیر در این خصوص.
ج) ایجاد ارتباط صمیمی با فرزند به گونه‏ای که او بهترین محرم اسرار خود را مادر خود بداند.
۵) مدیریت خوب
به ویژه در ایجاد جوّ تفاهم و دوستی بین فرزندان و عدم تبعیض و رفتار دوگانه با عروس‌ها و دامادها مگر بر اساس ارزش‌ها.
۶) و در نهایت از مهمترین ویژگی مادر نمونه آن است که به گونه‏ای با فرزندان خود رفتار کند که آنان را به نیکی به پدر و مادر تشویق کند و احترام خود را نزد آنها حفظ کند و بدین وسیله راه را نسبت به خدمت‏گذاری و کمک خالصانه آنان به والدین خود هموار سازد.
امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل می‏کنند که آن حضرت فرمودند: «رحم اللّه‏ والدین اعانا ولدهما علی برّهما»؛ خداوند پدر و مادری که فرزندان خود را ـ با رفتار و تربیت خود ـ نسبت به نیکی به خویش کمک می‏کنند در رحمت خود وارد می‏کند.
● نتیجه گیری :
رابطه محبت آمیز و محترمانه پدر و مادر با یکدیگر و با فرزندان، زمینه‌ساز بروز خلاقیت در آن‌هاست .توجه کردن به جزئی‌ترین حرکات، حرف‌ها و مهارت‌های فرزند که معمولا از دید والدین پنهان مانده است نیز در بروز خلاقیت در نوجوان نقش موثری دارد.تقویت اعتماد به نفس در فرزندان از طریق شنیدن فعال و بازتاب احساس و عقیده وی نیز زمینه بروز خلاقیت در نوجوان را فراهم می‌کند.
موثرو ماندگارترین تشویق را چهره شاداب و لحن ملایم و مهربان والدین است تشویق‌ها و تحسین‌ها باید متوجه رفتارها و حرف‌های مشخص باشد و به صورت صفت‌های کلی بیان نشود. بهترین تشویق‌ها و تحسین‌ها نوع غیر مستقیم آن است که شامل گفتن خوبی‌های فرزندان به فامیل و دوستان و ایجاد تصویر مثبت اجتماعی از وی است . والدین حتی در صورت شکست و افت درسی فرزندان خود پس از واگذاری مسئولیت‌های شخصی به آن‌ها نباید به سرزنش، تحقیر، انتقاد، مقایسه، منت گذاشتن، نصیحت کردن و تهدید وی بپردازند بلکه باید به توجه عاطفی خود ادامه دهند.
در این شرایط والدین باید نکات مثبت فرزندان خود را برجسته کنند و فضایی از مهربانی، صمیمیت، احترام و اعتماد را در محیط خانواده بوجود آورند تا بتدریج شاهد خلاقیت‌های بی‌نظیر بچه‌ها در غلبه بر شکست‌ها و رسیدن به استقلال و خودکفایی باشند
تذکر مداوم، سرزنش، نصیحت کردن، پیش بینی‌های منفی و گله و شکایت دائمی و انتظارات زیاد و تلاش برای تغییر فرزند بدون ایجاد زمینه‌های مناسب به هر نیتی که باشد سبب اصلاح رفتار نوجوان نمی‌شود، زیرا، خواسته‌ها و انتظارات ما زمانی از سوی دیگری پذیرفته می‌شود که در بخش مثبت ذهن وی جاری شود .

عزیزه کاظمی
منابع و مآخذ :
- قرآن کریم
- مجله یاس، شماره ۳۳
- مجله پیام زن، شماره ۱۰۱
- مکارم‏الاخلاق، مؤسسه اعلمی، تهران
- روزنامه قدس شنبه ۱۸ آذرماه
- وسائل الشیعة
- بحارالانوار
- نهج البلاغه (دشتی)
- ارشاد القلوب
- تاریخ یعقوبی
- فروع کافی