بهترین هوش و حواسُ نمی‌خوای؟!

- حواست کجاست؟
- مامان! اون گربه را نگاه کن؛ داره کجا راه میره!
این بازی همیشه «رضا» بود. اوایل فکر می‌کردم برای اینکه جواب سوال‌ها را ندهد مدام خودش را به آن راه می‌زند. حواسش به همه‌چی بود، جز درس. به معلم‌اش گفتم. انگار داغ دل او را هم تازه کردم؛ ناراحت گفت: «سرکلاس هم‌همین‌طور است؛ یا سرش زیر میز است و دنبال پاک کنی که گم کرده می‌گردد یا نگاهش مدام به بچه‌های حیاط است که ورزش دارند!» ...
والدین بسیار پیش‌تر از آنکه از اصطلاح «اختلال کمبود توجه» برای تعریف نحوه رفتار فرزندنشان استفاده کنند، می‌دانند که «اشکالی در کار است.» این اشکال باید به این صورت باشد که کودک پیوسته در جنب و جوش است. نمی‌تواند بیش از چند دقیقه روی موضوعی خاص تمرکز کند یا دست به عمل می‌زند و بعد فکر می‌کند.آنها نمی توانند تمرکز کنند.
● تمرکز چیست؟
تمرکز در وهله اول یک تلاش ذهنی است برای انسجام بخشیدن به فکر، جمع و جور کردن آن و تمرکز حواس یعنی عوامل حواس‌پرتی را به حداقل رسانیدن.
این اختلال بر همه کارهایی که فرزندان انجام می‌دهد تاثیر می‌گذارد و همچنین دوست‌یابی و حفظ آن، عضویت در باشگاه‌ها، شرکت در ورزش و فعالیت در مدرسه را دشوار می‌سازد. به علاوه سایر اعضای خانواده را تحت تاثیر قرار می‌دهد. متاسفانه برای عده‌ بسیاری از مردم، بیش‌فعالی مترادف کمبود توجه شده است اما همه کودکانی که دچار اختلال کمبود توجه هستند، بیش‌ فعال نیستند.
کودکان مبتلا به اختلال کمبود توجه، کودکانی هستند که در تمرکز مشکل دارند یا نمی‌توانند مدتی طولانی کاری را انجام دهند و یا در تشخیص اینکه چه چیزی مهم است، دچار مشکل هستند.این دسته ازکودکان احتمالا آن علاقه و اهمیتی را دریافت نمی‌کنند که کودکانی که پیوسته فعال‌اند، از آن بهره‌منداند اما واضح است که دچار اختلال کمبود توجه هستند. این دسته از کودکان برای تداوم در انجام یک کار و تمرکز بر جوانب مهم گفتگو یا تکالیف مربوط به مدرسه مشکل دارند. آنها اغلب تکالیف و وظایفشان را به اتمام نمی‌رسانند زیرا به سرعت از یک فعالیت به فعالیتی دیگر می‌پردازند و یا حواسشان توسط محرک‌های بیرونی پرت می‌شود.
● دانش‌آموز بی‌تمرکز را چگونه بشناسیم؟
دانش‌آموزی که اختلال تمرکز دارد حداقل باید هشت معیار از چهارده معیار زیر را دست‌کم برای مدت ۶ ماه داشته باشد:
۱) اغلب با دست یا پاهایش بازی می‌کند یا پشت میزش حرکت می‌کند.
۲) وقتی از او می‌خواهند در جای خودش بنشیند، به سختی می‌تواند این کار را انجام بدهد.
۳) حواسش به آسانی با محرک‌های بیرونی (اشیاء، صداها، تصاویر، مردم و غیره که مستقیما به کاری که در حال انجام آن است، مربوط نیستند) پرت می‌شود.
۴) در بازی‌ها یا موقعیت‌های گروهی به سختی می‌تواند منتظر نوبتش بماند.
۵) اغلب به پرسش‌ها، پیش از آنکه به طور کامل طرح شوند، پاسخ می‌گوید.
۶) در دنبال کردن دستور‌هایی که دیگران به او می‌دهند، دچار مشکل می‌شود (البته نه به دلیل مخالفت با دستورالعمل یا ناتوانی از درک آن)
۷) در تمرکز هنگام کار یا فعالیت‌هایش مشکل دارد.
۸) اغلب از کاری ناتمام به کاری دیگر می‌پردازد.
۹) هنگام بازی نمی‌تواند ساکت و آرام باشد.
۱۰) اغلب زیاد حرف می‌زند.
۱۱) مدام سخن دیگران را قطع می‌کند یا مزاحم آنها می‌شود؛ برای مثال، به وسط بازی کودکان دیگر می‌پرد.
۱۲) اغلب به نظر می‌رسد که به آنچه به او گفته می‌شود گوش نمی‌دهد.
۱۳) معمولا لوازمی همچون اسباب‌بازی، قلم و کتاب را که برای انجام تکالیف یا فعالیت‌ها در مدرسه و خانه لازم است، گم می‌کند.
۱۴) اغلب به فعالیت‌هایی می‌پردازد که از لحاظ فیزیکی خطرناک است (نه به خاطر ماجراجویی) و پیامدهای ممکن را در نظر نمی‌گیرد؛ برای مثال، بدون نگاه کردن به وسط خیابان می‌دود.
● ۵ توصیه به معلم و خانواده
۱) سعی کنید میان رفتار ناشی از سرپیچی (وقتی کودک از انجام کاری امتناع می‌کند) و رفتاری که نتیجه اختلال کمبود توجه است (وقتی کودک نمی‌تواند کاری را انجام دهد)، تمایز قایل شوید و برخوردهای متفاوت داشته باشید.
۲) نتایج آزمون‌های گروهی را با احتیاط تعبیر کنید. ممکن است این کودک خاص در آزمون شتاب کرده و با عجله پاسخ داده باشد، تکانشی یا حواس‌پرت باشد و آزمون را به طور کامل انجام نداده باشد.
۳) به یاد داشته باشید که تجویز دارو به معنای درمان قطعی نیست و شاید آموزش اضافی لازم باشد.
۴) از انرژی و خود اندوختگی کودک مبتلا به اختلال کمبود توجه بهره بگیرید تا مشکلات بالقوه را رفع کنید.
۵) در اوقات فراغت از درس مانند زنگ تفریح، نظارت دقیق داشته باشید تا به کنترل مخاطرات کمک کنید و از هرگونه آسیب‌احتمالی جلوگیری کنید.
● راه‌هایی برای افزایش تمرکزدانش‌آموزان
۱) وقتی دانش‌آموز تمرکز می‌کند، پاداش‌های مادی وملموس به او بدهید (مثلا یک نمره در کلاس درس، اول صف بودن، توزیع مواد درسی، پنج دقیقه وقت آزاد وغیره). حتی پاداش‌های غیرمادی و ناملموس هم مناسب‌اند؛ مثلا تحسین، دست دادن، لبخند زدن و این‌جور چیزها.
۲) قواعد و قوانینی برای کلاس درس تعیین کنید (مثلا کار کردن در سکوت، اتمام تکالیف) و آنها را تصریح و تکرار کنید و دانش‌آموز را هنگام پیروی از قوانین تشویق کنید.
۳) دانش‌آموز را به تمرکز روی یک تکلیف تا هر زمانی که می‌‌تواند، تشویق کنید. به تدریج، طول زمان لازم برای تشویق شدن را افزایش دهید.
۴) با دانش‌آموزان قراردادی بنویسید و در آن تصریح کنید که چه رفتاری از او انتظار می‌رود (مثلا تمرکز روی یک تکلیف) و اینکه کدام تشویق، زمانی که شرایط قرارداد انجام شد، در دسترس او قرار خواهد گرفت.
۵) کیفیت و وضوح توضیحات و دستور‌العمل‌های داده شده به دانش‌آموزان را بررسی کنید.
۶) به دانش‌آموز یاد دهید که از تمرکز بنیادین و مهارت‌های مطالعه استفاده کند (مثلا خواندن برای درک ایده‌ اصلی، یادداشت برداشتن، تمرکز بر نکات مهم، تعیین رئوس مطالب، خلاصه کردن، مطالعه در یک محیط مناسب و غیره).
۷) موضوع درس را برای دانش‌آموز، هدفمند و معنادار کنید.
۸) محیط را به گونه‌ای سازماندهی کنید که محرک‌های پریشان‌کننده حواس کاهش یابد.
۹) انجام کاری ناخوشایند را با کاری خوشایندتر دنبال کنید. اجرای دومی را منوط به اتمام اولی کنید.
۱۰) یکی از هم‌سالان را به عنوان مربی تعیین کنید تا با دانش‌آموز کار کند و نمونه‌ای برای عادات کاری مناسب باشد.
۱۱) تکالیف طولانی‌ را به تکالیف کوتاه‌تر تقسیم کنید و به او یاد بدهید که چگونه تکلیف‌هایش را مرور کند.
۱۲) دستور‌العمل‌ها را مرحله‌بندی کرده به شیوه‌های مختلف (شفاهی یا کتبی) به او ارایه دهید.
۱۳) مطمئن شوید که دانش‌آموز می‌داند که دستور‌العمل‌ها فقط یک بار داده می‌شوند.
۱۴) دسته‌بندی‌های مختلف را امتحان کنید تا موقعیتی را که دانش‌آموز در آن راحت‌تر می‌تواند تمرکز کند، تعیین کنید.
۱۵) دانش‌آموز را از هم‌کلاسی‌هایی که ممکن است رفتارهای نامناسب را ترغیب یا تحریک کنند، جدا سازید و محرک‌های حواس‌پرتی را در اطراف و روی میز دانش‌آموز کاهش دهید.
۱۶) دانش‌آموز را برای شروع، ادامه و تمام تکالیفش تشویق کنید.
۱۷) به دانش‌آموز تکالیف کوتاه‌تری بدهید و به تدریج، اگر در انجام آنها موفق عمل کرد، تعداد را افزایش دهید.
۱۸) از وسایل جذاب برای برقراری ارتباط با دانش‌آموز استفاده کنید (ابزار شنیداری، دیداری و غیره).
۱۹) به دانش‌آموز یاد دهید که به مهارت‌های یادداشت‌برداری توجه کند. در برخی از موارد که مشکل دانش‌آموز خیلی شدید است، می‌توانید جاهای مهم را خودتان به او نشان بدهید یا برایش خط بکشید.
۲۰) هنگامی که با دانش‌آموز حرف می‌زنید، با او ارتباط فیزیکی داشته باشید.
۲۱) از دانش‌آموز بخواهید در بازی‌هایی شرکت کند که مستلزم مدت زمان‌های متفاوت در تمرکز هستند (مثل منچ و شطرنج).
۲۲) مطمئن شوید تکالیف درسی دانش‌آموز در سطح توانایی او بوده و دانش‌آموز هنگام خواندن می‌داند دنبال چیست.
۲۳) به منظور نظارت بر تمرکز دانش‌آموز، ترتیبی بدهید که مدام جلوی چشمتان باشد و تماس چشمی خود را با او به طور مستمر حفظ کنید.
۲۴) هنگامی که دانش‌آموز در حال انجام تکلیف نیست، به او توجه نشان دهید. این دانش‌آموزان به جنب ‌و جوش بیشتری نیاز دارند. گاهی به آنها اجازه بدهید به حیاط بروند و برگردند.
۲۵) مرتب به آنها نگویید: «توجه کن!، حواست کجاست!، اگر حواست را بیشتر جمع کنی می‌توانی...!» این عبارت‌ها باید بسیار کم مورد استفاده قرار بگیرد چرا که موجب اضطراب دانش‌آموز می‌شود.
۲۶) این اختلال را به هوش کودک نسبت ندهید و وی را سرزنش نکنید.
۲۷) این دانش‌آموزان به طور کلی در درک و احساس زمان مشکل دارند. به همین دلیل در تنظیم رفتارهای خود و سازمان‌دهی‌ آنها دچار مشکل می‌شوند و نمی‌توانند صبور و شکیبا باشند. اگر چنین دانش‌آموزی در کلاس دارید، بیشتر صبور باشید.
و درنهایت باید بدانید برخورد مناسب با این کودکان نیاز به زمان، پشتکار، مداومت، همکاری و هماهنگی زیادی دارد و به همین دلیل مربیان و والدین باید همواره روحیه‌ با نشاط، شاداب، طنزپرداز و شوخ‌طبعی را در خود حفظ کنند.
● در مقطع ابتدایی
▪ نزدیک‌تر نشستن کودک به شما و دورتر بودنش از همکلاسی‌ها به کاهش حواس‌پرتی او کمک می‌کند.
▪ در نظر گرفتن تکالیف کم و یا تقسیم آنها به بخش‌های کوتاه‌تر انجام تکالیفش را بهبود می‌بخشد.
▪ یک فهرست بررسی کنار تکالیف کودک روی میزش بگذارید تا در انجام تکالیف او را کمک کند.
▪ برای آموختن مقررات کلاس و رعایت مستمر آن تشویق اضافی و مداوم می‌تواند موثر باشد. (امتیاز برای رفتارهای مناسب و واداشتن کودک به پرداخت جریمه (به صورت امتیاز) برای رفتارهای نامناسب).

فاطمه اندرخورا
منابع:
۱- دکتر علیزاده.حمید، اختلال در نارسایی توجه، فزون جنبشی، انتشارات رشد. ۱۳۸۳
۲- محمداسماعیل. الهه، درسنامه درمان رفتاری شناختی کودکان مبتلا به بیش‌فعالی- نارسایی توجه- نشر دانژه.۱۳۸۵
۳- دکتر حورایی. سیدمجتبی، مطالعه موفق با تمرکز. نشر دکلمه‌گران. ۱۳۸۴
۴- مک‌نامارا. باری ای و فرانسین‌جی، کلیدهای پرورش کودکان مبتلا به اختلال کمبود توجه. انتشارات صابرین. ۱۳۸۷

منبع : روزنامه سلامت