جایگاه فرا بورس‌ها در معاملات سهام

بازارهای معاملات خارج یا فرابورس یا همان OTC (که مخفف Over The Counter است) یکی از ارکان مهم بازارهای سرمایه در دنیا بوده و اکثر کشورها از سال‌های گذشته با هدف ارتقای سطح کارایی اقتصادی کشور، اقدام به تاسیس اینگونه بازارها کرده‌اند تا جریان انتقال وجوه در بین دست‌اندرکاران بازار سرمایه به راحتی انجام پذیرد.
بازارهای خارج از بورس در محل خاصی متمرکز نیستند و در آن معامله گران، کارگزاران و بازارسازانی وجود دارند که معاملات اوراق بهادار را انجام می‌دهند. افراد مسئول در بازارهای خارج از بورس معمولا از طریق شبکه‌های رایانه‌ای و مخابراتی با یکدیگر و مشتریان در ارتباط هستند و قیمت‌ها از طریق فرایند چانه‌زنی تعیین می‌شود. در این بازارها، اوراق قرضه و سهام به‌صورت عادی خرید و فروش شده و به‌دلیل پیچیدگی‌های قوانین پذیرش در بورس معاملات و نیز گاهی اوقات عدم‌تمایل خود شرکت‌ها برای عرضه سهام خود در بورس معاملات به دلایل گوناگون، سهام آنها در بازارهای فرابورس مورد معامله قرار می‌گیرد.
این نوع از بازار در کنار سایر بازارهای سرمایه نقش بسیار مهمی در ایجاد کارایی و افزایش نقدینگی بازارهای سرمایه داشته و به‌عنوان یکی از مهم‌ترین منابع مالی شرکت‌های غیربورسی محسوب می‌شود؛ به‌طوری که در معروف‌ترین بازار فرابورس دنیا یعنی بورس نزدک آمریکا سهام بیش از۵ هزار شرکت سهامی داد و ستد می‌شود که از شناخته‌شده‌ترین این شرکت‌ها می‌توان از مایکروسافت نام برد که باوجود درخواست مسئولان بازار سرمایه آمریکا برای حضور مایکروسافت در بورس نیویورک، مدیران این شرکت به حضور خود در بازار فرابورس این شرکت ادامه داده‌اند.
بازارهای اوراق بهادار با توجه به جذابیت‌های سرمایه‌گذاری در آنها، همواره مورد توجه بسیاری از سرمایه‌گذاران قرارداشته‌اند. در این میان بورس‌ها در قالب بازارهای متمرکز و نظام‌یافته سهم قابل توجهی از مبادلات اوراق بهاداررا صورت داده‌اند.
بورس‌ها با برقراری الزامات پذیرشی و برخورداری از سامانه‌های معاملاتی متمرکز، از مخاطره سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار به‌ویژه اوراق سهام شرکت‌ها کاسته و بسترهای لازم برای داد و ستد اوراق بهادار را ایجاد کرده و گسترش داده‌اند. در کنار بازارهای نظام یافته‌ چون بورس‌ها، بازارهای خارج از بورس نیز نقش بسزایی در تسهیل مبادلات اوراق بهادار و جذب سرمایه بر عهده داشته‌اند. به دلایلی چون مقررات سخت و دست و پا گیر، برقراری الزامات پذیرشی دشوار و عدم‌توانایی در برآورده کردن سلایق تمامی سرمایه‌گذاران از سوی بورس‌ها، بازارهای خارج از بورس با رشد و استقبال روز افزونی از جانب سرمایه‌گذاران و بنگاه‌های اقتصادی و مالی روبه‌رو شده‌اند. در سال‌های اخیر، این بازارها با سرلوحه قرار دادن تسهیل مقررات و بهره‌گیری از فناوری روز دنیا در حوزه رایانه و ارتباطات، رقابت گسترده‌ای را با بورس‌ها آغاز کرده‌اند.
● انواع بازار
در یک تقسیم بندی جامع می‌توان انواع بازار در دنیا را به بازارهای اول، دوم، سوم و چهارم، بازار ثانویه (مانند بازار متشکل، بازار مزایده یا حراج، کارگزاری، بازار دلالی) و بازار غیرمتشکل یا همان OTC تقسیم کرد.بازار اول عبارت است از بازاری که در آن سهام شرکت‌های بورسی در همان بازار مورد معامله قرارگیرند مثل معامله سهام پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران.
بازار دوم بازاری است که در آن سهام شرکت‌های پذیرفته نشده در بورس، در بازار خارج از بورس معامله می‌شوند. بازار سوم به معاملات سهام بورسی در بازارهای خارج از بورس گفته می‌شود و معاملات مستقیم سهامی بین سرمایه‌گذاران بدون استفاده از کارگزار را بازار چهارم یا شبکه اطلاعات الکترونیک (ECN) می‌نامند.
بازار ثانویه نیز بازاری است که در آن معامله روی اوراق بهادار موجود که قبلا انتشار یافته‌اند صورت می‌گیرد. در این بازارها قیمت براساس مکانیسم عرضه و تقاضا تعیین شده و شرایط لازم جهت تبدیل دارایی‌های مالی به وجه نقد فراهم می‌شود.
● ویژگی‌های ۶گانه بازارهای فرا بورس
همانطور که گفته شد بازار فرابورس هیچ مکان فیزیکی متمرکز و خاصی ندارد که داد و ستد‌کنندگان یا متخصصین چون بورس‌های کلاسیک گرد هم آیند. دومین ویژگی این بازار عدم‌حضور فیزیکی خریداران و فروشندگان و سومین آن وجود شبکه‌ای از داد و ستدکنندگان (کارگزاران) مستقل (که معاملات را از طریق تلفن یا شبکه رایانه‌ای بدون واسطه انجام می‌دهند) است.
انجام اکثر معاملات روی گیشه‌های بانک‌ها، امکان پذیرش به اوراق بهادار شرکت‌های جدید و کوچک نیز که معیارهای مورد درخواست بورس‌ها را دارا نیستند و انجام معاملات ۲۴ ساعته از دیگر ویژگی‌های ۶گانه بازارهای فرا بورس هستند.
● انواع بازارهای فرابورس
در دنیا ۳نوع بازار فرابورسی وجود دارد که شامل بازار معاملاتی سنتی، الکترونیکی و بهینه است.
در بازار معاملات سنتی معامله گران به‌عنوان بازارساز، قیمت خرید و فروش خود را اعلام می‌کنند. معامله گران قیمت‌های خود را پیشنهاد داده و قیمت قابل اجرا از طریق تلفن مذاکره شده یا برخی اوقات از طریق سایت‌های مخابراتی اعلام می‌شود. اینگونه معاملات به نام معامله دو طرفه خوانده شده زیرا دو طرف معامله از قیمتی که در یک مقطع زمانی توسط تلفن ارائه می‌شود مطلع می‌شوند.بازار معاملاتی الکترونیکی تقریبا شبیه معاملات الکترونیکی در بورس است ولی به این دلیل بازار فرابورسی خوانده می‌شود که از استاندارد کمتری برخوردار و فاقد قرارداد طراحی شده و معاملات مشتقه شفاف است.بازار معاملاتی بهینه نیز ترکیبی از ۲ بازار پیشین بوده و معامله‌گر براساس آنها به معاملات الکترونیکی می‌پردازد. معامله‌گر قیمت خرید و فروش خود را انحصارا به اطلاع فعالان بازار می‌رساند. معامله گر در این شکل معامله به‌عنوان طرف معامله در هر قرارداد عمل کرده، بنا بر این نصف ریسک اعتباری در بازار به او بر می‌گردد.
● اوراق بهادار قابل معامله درOTC
در بازارOTC از اوراق قرضه بدون ریسک دولتی گرفته تا پر ریسک‌ترین سهام عادی مورد معامله قرار می‌گیرند. در سال‌ها پیش، نقش بازار OTC به‌عنوان یک بازار اوراق قرضه، مهم‌تر از نقش آن به‌عنوان بازار سهام بود. امروزه همه نوع اوراق قرضه دولتی – تجاری و شهرداری‌ها در بازار OTC مورد داد و ستد قرار می‌گیرند.
● نهاد‌های اصلی فعال در بازار OTC
معامله گران (DEALERS): این افراد صرفا سهام را به حساب خود خرید و فروش می‌کنند و ریسک مربوط به معاملات را هم می‌پردازند. حضور معامله گران در بازار تاثیر مهمی بر نقد شوندگی بازار دارد؛ چرا که آنها در برابر یک فروشنده نقش خریدار و در مقابل یک خریدار نقش یک فروشنده را دارند؛ در نتیجه به حفظ تعادل بازار کمک کرده و سرعت انجام معامله را افزایش می‌دهند.
بازار سازها (MARKET MAKERS): بازارسازها در هر ۲ بازار بورس و خارج از بورس فعالیت دارند و در هر ۲ بازار نقش تقریبا یکسانی برعهده دارند. خصوصیت بارز آنها تمرکز فعالیت روی یک یا چند سهم به‌منظور حفظ و ایجاد تعادل در بازار آنهاست. آنان توسط خرید و فروش سهام اجازه نمی‌دهند که قیمت سهام در یک روز چنان دچار نوسان شدید گردد که بازار به‌طور لجام گسیخته عمل کند. بنابراین آنها به نقد شوندگی بازار و سوق دادن قیمت‌ها به سمت ارزش واقعی آنها کمک می‌کند.کارگزاران (Boroker-Dealers): درOTC تعداد زیادی از مؤسسات معامله گر به‌عنوان کارگزار فعالیت دارند که به آنها کارگزار معامله گر می‌گویند. کارگزار معامله گر سهام را به حساب خود خرید و فروش می‌کند و یا اینکه به‌عنوان نماینده، اوراق بهادار را به حساب دیگران داد و ستد می‌نماید. در قبال ارائه خدمات خرید و فروش به سایرین، کارگزاران حق‌العمل یا کارمزد دریافت می‌کنند.
● اهداف ۹ گانه تاسیس OTC
راه‌اندازی و تاسیس هر بازار فرابورسی حداقل با ۹ هدف همراه است. اعطای فرصت به شرکت‌های کوچک و یا تازه تاسیس جهت تجدید ساختار مالی و استفاده از منابع مالی جدید و ارزان قیمت، ایجاد آمادگی برای شرکت‌های غیربورسی جهت ورود به بورس اصلی، تشکیل بازاری منسجم و سازمان یافته جهت تامین نقدینگی شرکت‌های غیربورسی، بسط و گسترش معاملات اوراق بهادار در سراسر کشور از طریق امکانات، بازار خارج از بورس، جمع‌آوری و تجهیز پس‌اندازهای مردم و جلب مشارکت آنها در فعالیت‌های اقتصادی، گسترش مالکیت خصوصی و تکمیل فرایند خصوصی‌سازی‌ صنایع، کنترل نقدینگی و تایید بر اثرات ضد‌تورمی آنها، فراهم آوردن هر چه بیشتر موجبات افزایش نرخ رشد پس‌اندازها و سرمایه‌گذاری در کشور و توزیع مناسب ثروت در میان جامعه و تحقق اجرای عدالت اجتماعی این اهداف ۹گانه را تشکیل می‌دهند.
● آخرین وضعیت فرابورس ایران
در قانون جدید بازار اوراق بهادار کشور، راه‌اندازی بازار فرابورس دیده شده و براین اساس مسئولان سازمان بورس و اوراق بهادار از سال گذشته مقدمات تاسیس این بازار را فراهم کردند تا اینکه با تشکیل شرکت سهامی عام و۱۰ میلیارد تومانی فرابورس ایران در۱۸ مرداد سال‌جاری، افتتاح آن جدی‌تر شد وبا انتصاب مصطفی امید قائمی به سمت مدیرعاملی این شرکت، برخی از آیین‌نامه‌ها تهیه و برای تصویب به سازمان بورس ارسال شد اما انجام معاملات سهام شرکت‌هایی که پذیرش خواهند شد به تصویب لایحه مالیاتی ارائه شده سازمان بورس در مجلس نیاز دارد تا با این اقدام مالیات ۴ درصدی معاملات حذف و یا به حداقل برسد.امید قائمی در رابطه با آخرین وضعیت بازار فرابورس به همشهری می‌گوید: آیین‌نامه پذیرش شرکت‌ها در بازار فرابورس برای بررسی و تصویب به سازمان بورس و اوراق بهادار ارسال شده و آیین‌نامه معاملات نیز در حال تدوین است. ۲ آیین‌نامه کارمزد معاملات و سیستم معاملاتی نیز در حال بررسی است.
به گفته امید قائمی تصویب و ابلاغ این لایحه علاوه بر اینکه در توسعه بازار سرمایه از طریق راه‌اندازی ابزارهایی مانند صندوق‌ها و ابزار مشتقه نقش مهمی خواهد داشت، به حل مشکلات ساختاری بورس نیز کمک خواهد کرد. در این صورت به جای اینکه شرکت‌ها با ۲ سال سودآوری و در اوج فعالیت (باتوجه به شروط تعیین شده شرکت‌ها برای پذیرش در بورس) وارد بورس شده و بعد از مدتی دچار کاهش قیمت شوند، می‌توانند با حداقل شرایط وارد فرابورس شوند تا بعد از رشد و تداوم سودآوری در بورس اصلی حضور داشته باشند.
مدیرعامل فرابورس می‌گوید: مشکل پرداخت ۴ درصد مالیات بر خرید و فروش با تصویب و ابلاغ لایحه مالیاتی حل خواهد شد. امید قائمی خاطرنشان می‌کند: مهم‌ترین و اصلی‌ترین مانع در راه‌اندازی این بازار عدم‌وجود لایحه مالیاتی است. در صورتی که لایحه مالیاتی پیشنهادی سازمان بورس در دولت و مجلس به تصویب برسد در عرض ۴۵ روز بازار جدید فرابورس راه‌اندازی خواهد شد.

علی رضایی‌زاده

منبع : روزنامه همشهری