اردبیل، سرزمین عارفان

شهر دارالارشاد اردبیل، سرزمین شیخ، شعر، شهادت و پایتخت عشق به خاندان عصمت و طهارت (ع) چهره هایی تابناک به عنوان مظاهر عرفان، ایمان، معنویت وفضیلت را درطول تاریخ پرافتخار خود پرورش داده است که اکنون در گوشه و کنار این دیار کهن، نقاب از خاک بر رخ کشیده اند.
مردم این سرزمین به عنوان خاستگاه مذهب تشیع و عشق به حسین بن علی (ع) به وجود عالمان و دانشمندان دینی ارجمندی چون آیت الله مقدس اردبیلی در کارنامه زرین مذهبی و فرهنگی خود می بالند، اما بسیاری از شخصیتهای برجسته، عارفان و انسانهای وارسته دیگری نیز در این دیار می زیسته اند که در اثر بی مهریهای روزگار و گذشت زمان غبار فراموشی روی آنان پاشیده شده است.
اردبیل از گذشته های دور تصویر سرزمینی دست نخورده را در اذهان مردم تداعی می کند که در مقابل هجوم زندگی ماشینی و پدیده های ناهنجار اجتماعی در امان مانده است.
شهری که ساکنان آن از گذشته های دور بر پایبندی خویش به آداب و رسوم سنتی و پسندیده نیاکانش افتخار می کند و پسران رشید آن در غیرت و دخترانشان در عفت زبان زد عام و خاص هستند.
شهری که روزی سه بار نغمه ملکوتی اذان با صوت ملکوتی موذنان اردبیلی جان و دل ایمان آورندگان را نوازش می‌دهد، محلات و کوچه های قدیمی آن با نام پیران و عارفان وارسته مزین شده است و نور سبز مناره های مساجد و امام زاده هایش راهنمای پرجاذبه ای برای پیرمردان ، پیرزنان، جوانان، نوجوانان و حتی کودکان معصوم برای رفتن به این مکانهای مقدس است.
در حالیکه امواج تداخلات فرهنگی در دنیایی که به واسطه پیشرفتهای حاصله در تبادل سریع اطلاعات و ارتباطات، فرهنگهای اصیل را مورد هجوم خود قرار داده است هنوز در گوشه وکنار اردبیل زندگی مذهبی ساده و سالم مردم این سرزمین تاریخی، آرامش واقعی را به تصویر می کشد و مومنان منطقه از چشمه جوشان فرهنگ مذهبی اصیل گذشته خود سیراب می شوند.
هر گامی که در کوچه و پس کوچه های قدیمی اردبیل بر می داریم فضای حاکم بر این گذرگاه ها از دربهای چوبی پرنقش و نگار و مزین شده با کاشی هایی که روی آنها لفظ جلاله بسم الله نقش بسته است گرفته تا نام های قدیمی این کوچه ها نوعی احساس آرامش معنوی به انسان دست می دهد.
در گذر از این محلات ناخودآگاه تصویری از گذشته پر رمز و راز، مذهب و تاریخ اصیل و انسانهایی که این محلات سالها محل گذر و زندگی آنان بوده است در ذهن انسان نقش می بندد.
هر یک از آجرهای قرمز رنگی که از چینش منظم آنها روی هم بناهای قدیمی اردبیل شکل یافته اند با زبان بی زبانی حکایت می کنند که این خانه ها زمانی محل سکونت انسانهایی وارسته، عارفان و یا پیروان و مریدان آنان بوده اند.
بسیاری از محلات شهر اردبیل با وجود گذشت چندین قرن از زمان نامگذاری آنها هنوز نیز با پسوندها و پیشوندهای شاه و پیر خوانده می شوند و در بعضی از این محلات مساجد و تکایایی وجود دارند که به اعتقاد مردم به لحاظ دفن عارفان و شخصیتهای برجسته مذهبی در آنها و یا اینکه این افراد در محلات مزبور سکونت می کرده اند، مورد احترام بوده و تعدادی از آنها نیز محل زیارت مردم مومن هستند.
با تاسف، گذشت زمان و در مواردی سودجویی عده ای از افراد طمع کار و بی مبالاتی بعضی از مسوولان وقت طی اعصار گذشته سبب نابودی آثار و نشانه های بسیاری از این عارفان و انسانهای وارسته در دیار کهن اردبیل شده و فقط نامی از آنها باقی مانده است.
وجود محلات قدیمی اردبیل مانند اقلیم شاه، چراغعلی شاه، کلبعلی شاه، رحمن شاه، سلیمان شاه، عبدالله شاه، معصوم شاه و زینال شاه و نیز پیر زرگر، پیر عبدالملک، پیر شمس الدین، پیر مادر، پیر سحران و پیر ابوسعید حکایت از آن دارد که این شهر از گذشته های دور محل زندگی و سکونت عارفان، سالکان و انسانهای برجسته ای بوده است.
اردبیل برای سالهای متمادی مرکز سکونت عرفا و صوفیان بوده است و بطور قطع تصوف و عرفان با شروع حکومت صفویه وارد این شهر نشده و بلکه از سالها قبل در اردبیل رواج داشته است و شیوخ و عرفای بزرگی در اردبیل سکونت داشته اند که مزار آنان محل زیارت رهروانشان و از جمله خود شیخ صفی الدین اردبیلی بوده است.
بطور مسلم نباید تاثیر سلسله صفویه در رونق و ترویج عرفان و تصوف در اردبیل را به لحاظ علاقه و عشق این خاندان به مذهب تشیع، عرفان و تصوف نادیده گرفت.
محیط عرفانی آن روز اردبیل در پیدایش روح تصوف در شیخ صفی الدین اردبیلی تاثیر انکار ناپذیری داشته است و عبادت و گوشه نشینی این عارف ربانی در مقبره پیرمیندیشین، پیر گنجه بگول و پیرابوسعید در رسیدن او به کمال معنوی و پختگی نفسانی عامل موثری بوده است.
پس از شیخ صفی الدین اردبیلی نیز این شهر از مراکز مهم تصوف و عرفان شده است و وجود اشخاصی مانند شیخ صدرالدین موسی و خواجه علی سیاه پوش و جانشینان آنان که وارثان با استحقاق او بوده اند، این ادعا را ثابت می کند.
در زمان حاضر از حالات و شخصیتهای عرفانی بزرگ آن دوران اطلاع کافی در دست نمی باشد و قبور و محل دفن اکثر آنان نیز به غیر از چند نفر ناشناخته می باشد و گذشت زمان صفحه تاریکی روی آنها کشیده است.
در حدود دو کیلومتری جنوب شرقی اردبیل تپه ای وجود دارد که بر بالای آن مزار پیری که مردم منطقه آن را «پیر سحران» می گویند قرار دارد و این تپه و محل نیز به همان نام موسوم است.
شادروان بابا صفری در کتاب اردبیل در گذرگاه تاریخ می نویسد: بر بالای قبر اطاقکی با گل و سنگ و چوب ساخته شده است که در وسط آن مقداری قلوه سنگ به شکل قبر در کنار هم چیده شده و روی آن پارچه کهنه سیاه رنگی کشیده اند و دو سه عدد چراغ نفتی کهنه هم در طاقچه ی آن دیده می شود.
به نوشته این منبع ارتفاع تپه که در کنار جاده خلخال واقع شده است در حدود ۵۰ متر است و قسمت جنوبی آن صخره ای و قسمتهای دیگر آن خاکی می باشد و روی آن بوته های زیادی در فصول گرم می رویند.
کتاب " اردبیل در گذرگاه تاریخ " می نویسد: این محل در زمانهای قدیم از محلات شهر بوده و بازار پیله نیز در آنجا قرار داشته است و گویا از این رهگذر است که آن پیر را هم در زبان محلی " پیله سحران " می گویند.
پیر عبدالملک و پیر شمس الدین نیز دو شخصیتی هستند که درمسجد محله هایی به همین نام ، مدفونند ولی سنگ قبری روی آنها دیده نمی شود که بتوان دست کم هویت این دو شخصیت را از روی نوشته آنها شناسایی کرد.
شادروان بابا صفری به نقل از ریش سفید محله پیر عبدالملک می نویسد: سنگ قبر این عارف ربانی در وسط و حدود دو متر زیر خاکهای کف مسجد قرار دارد و برای در آوردن آن باید خاکبرداری زیادی انجام شود.
به نوشته وی مقبره پیرابوسعید هم نزدیک محله سرچشمه واقع است و در قدیم اطاقی بر بالای قبر این عارف ربانی قرار داشت ولی در سال ۱۳۴۸ خورشیدی بدون توجه به اهمیت اینگونه مکانهای تاریخی از سوی شهرداری وقت تخریب و آثار قبر نابود شد.
این منبع اضافه می کند: محله ی دیگری نیز در منتهی الیه شمال شرقی اردبیل موجود است که در خارج از مسجد و به فاصله حدود ۲۰۰ متر در قسمت شمالی آن اطاقکی است که با گل و خشت و چوب ساخته شده و در وسط آن صندوق چوبی کوچکی به علامت قبر گذاشته و روی آن پارچه سیاهی کشیده اند و زنان از دور و نزدیک به زیارت آن می آیند و شمع و چراغ روشن می کنند و نذری می دهند.
شادروان صفری می نویسد: در تابستان سال ۱۳۵۰ خورشیدی مسجد سابق پیر مادر را خراب کردند و مسجد جدیدی با دیوارهای آجری و تیرآهن بر جای آن بنا کردند و در قسمتی از کف مسجد برای قرار دادن پایه ستون جایی را کنده بودند که در آن استخوانهای زیادی از انسانهای فوت کرده به چشم می خورد.
کتاب " اردبیل در گذرگاه تاریخ " به نقل از یکی از ریش سفیدان محله می نویسد: از آن مسجد تا پیله سحران که بیش از سه کیلومتر فاصله دارد و بطور عمده زمینهای کشاورزی است، یک رشته قبرستان است و هر جای آن که کنده می شود به قبر و استخوانهای مردگان قدیمی می رسد.
به نوشته این کتاب، مقبره "پیرزرگر" نیز بر سر راه محله ای به نام "آقانقی خرمنی" قرار دارد و روی آن اطاقی به شکل دکان دیده می شد ولی اکنون اثری از قبر و دکان به چشم نمی خورد و گفته می شود که چند دهه قبل این مکان به تصرف یکی از افراد با نفوذ محله در آمده است.
در محله تازه میدان مقابل زندان قدیمی اردبیل نیز کوچه ای است که آن را "کوچه پیر" می گویند زیرا در اول ضلع غربی آن اطاق آجری بسیار محکمی قرار دارد و بر بالای درگاه سنگی آن شماره ۱۱۱ به چشم می خورد.
مرحوم صفری می نویسد: مردم محل آن را مدفن پیری می دانند و در آن شمع روشن می کنند بدون آنکه در آن اطاق، قبری دیده شود و در بالای آن درگاه سنگی نوشته ای حک شده است که نشان می دهد در آن محل در زمان سلطنت شاه صفی، مسجدی ساخته شده و این سنگ بر بالای درب ورودی آن نصب شده است ولی بعدها در آن مسجد تصرفاتی شده و این اطاق کوچک برای حفظ حرمت آن باقی مانده و کم کم عنوان پیر پیدا کرده است و احتمال دارد که پیر سازنده و بانی این مسجد نیز در آنجا مدفون باشد.
به نوشته کتاب " اردبیل در گذرگاه تاریخ "، شاه نیز یک اصطلاح عرفانی است و در بعضی از سلسله های تصوف به عنوان قطب و مرشد اول شناخته می شود مانند شاه نعمت الله ولی، سلطانعلی شاه گنابادی و صفی علیشاه تهرانی ولی در بعضی از سلسله ها اطلاق این عنوان به مرشد بزرگ دیده نمی شود و سلسله مربوط به شیخ صفی الدین هم از آن جمله است.
ابن بزاز در کتاب صفوه الصفا، ضمن نقل حکایات زیادی از حالات شیخ صفی الدین اردبیلی نام جمعی از بزرگان تصوف را با عنوان پیر ، پیره ، مولانا و شیخ ذکر کرده است.
بنای قدیم مساجدی که در اردبیل با پسوند شاه مشهور هستند با دیوارهای آجری و تیرهای چوبی ساخته شده بودند ولی در دهه های اخیر بازسازی و به سبک جدید ساخته شده اند.
هیچ کتیبه و نوشته ای در روی این بناهای قدیمی وجود نداشت که دست کم تاریخ بنای اصلی آنها را مشخص سازد و یا شخصیت انسانهای وارسته ای را که در آنها مدفونند یا سکونت داشته اند، مشخص کند.
اما بطور قطع این شاهان از بزرگان و معاریف زمان خود بوده اند که آن مساجد را بنا کرده اند و تا به آن قدر شهرت و محبوبیت در بین مردم داشته اند که دیگران نام آنان را بر این محلات و مساجد نهاده اند.
" اگر موانعی سر راهم نبودند در ابتدای ورود خویش به اردبیل بر خاک مقدس این سرزمین بوسه می زدم " این جمله ای است که منصور حقیقت پور استاندار جدید اردبیل در اولین نشست خود با دست اندرکاران رسانه های گروهی این استان بر زبان آورد.
وی می گوید: خاک اردبیل مقدس است و از این پس سعی دارم هر بار که نام این استان را می برم پسوند مقدس را به آن اضافه کنم.
استاندار اردبیل معتقد است که همه ایرانیان به سرزمین اردبیل که به لحاظ سابقه مذهبی و تاریخی خود لقب پرافتخار دارالارشاد و دارالامان را یدک می کشد، مدیون هستند.
وی زمانی را که فرهنگ شیعه از اردبیل به نقاط گوناگون دنیا رواج یافت بهترین برهه از تاریخ این مرز و بوم توصیف می کند و می گوید آن روز را باید به عنوان روز ملی اردبیل نام گذاری کنیم و جشن بگیریم و برای نسل جدید بیان کنیم که مردان بزرگ این دیار در آن زمان چه اقدامات مهمی را انجام داده اند.
حقیقت پور افزود: استان اردبیل خاستگاه عرفا و مردان بزرگی است که در یک دست قرآن مجید و در دست دیگر سلاح داشته اند و در راه اعتقادات مذهبی خویش و برچیدن ظلم مبارزه کرده اند.
وی اظهارداشت: اردبیل از گذشته های دور به لحاظ سابقه مذهبی ، تاریخی و فرهنگی خود به عنوان پرافتخار دارالارشاد ملقب شده است و باید در زمان حاضر این ظرفیت و استعداد کم نظیر منطقه را با کمک نشریات و رسانه های گروهی به فعلیت برسانیم.
وی همچنین خواستار بهره گیری از ویژگیهای معنوی و مذهبی اردبیل به عنوان دارالارشاد و ترویج آن در میان میهمانان و گردشگرانی که وارد این استان می شوند، شد.
مدیرکل اوقاف و امور خیریه استان اردبیل هم می گوید: پیرها اغلب انسانهای معنوی و وارسته ای بودند و در اردبیل محلاتی که به نام آنها نامیده شده اند، زادگاه ، محل سکونت و یا محل دفن آنان بوده است.
حجت الاسلام سید شهاب الدین حسینی افزود: انسان بطور معمول در نزد افراد بزرگ که جانشینان خداوند در روی زمین هستند احساس آرامش می کند و با اینکه سالها از زمان وفات این افراد سپری شده، اما هنوز نیز قرار گرفتن در کنار مزار پاک آنان و یا حتی منازلی که زمانی محل سکونت این افراد بوده است، آرامش معنوی وصف ناپذیری ارمغان می دهد.
ارزشهای اصیل مذهبی و اجتماعی استان اردبیل با وقوع انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینی (ره ) دوباره زنده و شکوفا شدند و به برکت سابقه ارزشمند مذهبی و تاریخی ، مردم این دیار در دوران انقلاب و دفاع مقدس نقش بسیار مهمی بر عهده داشتند بطوریکه تاکنون بیش از سه هزار و ۴۰۰ شهید تقدیم انقلاب اسلامی کرده اند.
تا زمان حاضر یک هزار و ۶۹۳ باب مسجد و ۱۸۸ باب امام زاده در نقاط مختلف استان اردبیل شناسایی شده اند.
شهر اردبیل نیز به عنوان مرکز این استان شش هزار و ۵۰۰ هکتار مساحت و نزدیک به ۵۰۰ هزار نفر جمعیت دارد.

گزارش: ایرنا

منبع : روزنامه جام‌جم