کشف هلیکوباکتر پیلوری

● بیماری زخم پپتیک
زخم معده اولین بار در سال ۱۵۸۶ توسط پزشکی ایتالیایی گزارش شد و سپس پزشکی سوئیسی در سال ۱۶۸۸ زخم دئودنوم را گزارش نمود. در سال ۱۷۶۱، قرمزی و اروزیون معده و دئودنوم در مبتلایان به سوزش پشت جناغ و درد بالای شکم توصیف گشت. جزییات علامت‌شناسی زخم پپتیک در سال ۱۸۵۷ توصیف شد. شعار «اگر اسیدی نباشد، زخمی هم نخواهد بود» توسط کارل شوارز (Shwarz) کروات در سال ۱۹۱۰ تاثیر زیادی بر نحوه درمان زخم پپتیک گذاشت. البته قبل از آن تئودور بیلروت (Billroth) در سال ۱۸۸۱ عمل گاسترودئودنوستومی و گاستروژژونوستومی را ابداع کرده بود و هنوز هم از عمل‌های بیلروت I و بیلروت II استفاده می‌شود که با عوارض خاص خود همراه است. به هر حال در سال ۱۹۱۵، داروهای ضد اسید برای درمان زخم پپتیک توصیه شدند. در سال ۱۹۷۴ آنتاگونیست‌های گیرنده H۲ ابداع شدند و باعث بهبود درمان زخم پپتیک گشتند تا آنجا که جایزه نوبل در سال ۱۹۸۸ به این کشف اختصاص یافت. امپرازول اولین داروی مسدودکننده‌ پمپ پروتون بود که در سال ۱۹۸۲ در کنگره جهانی گوارش معرفی شد. البته مشکلی که وجود داشت عود زخم پس از توقف درمان بود که ابتدا به تنظیم افزایشی (up-regulation) پس از استفاده درازمدت از داروهای مسدودکننده گیرنده H۲ یا تداوم هیپرگاسترینمی پس از درمان با مهارکننده پمپ پروتون نسبت داده می‌شد...
● باکتری مارپیچی شکل
پروفسور جاوورسکی (Jaworski) لهستانی اولین کسی بود که بیش از ۱۰۰ سال قبل باکتری‌هایی مارپیچی را در ترشحات معده انسان کشف کرد. ارتباط بین گاستریت و بیماری زخم پپتیک از دهه ۱۹۴۰ مشخص شده بود ولی کشت این باکتری‌ها با موفقیت همراه نبود. در سال ۱۹۲۴، لاک (Luck) و ست (Seth) گزارش کردند که معده انسان دارای فعالیت اوره‌آزی بسیاری است و در سال ۱۹۵۹ نشان داده شد که فعالیت اوره‌آزی معده پس از تجویز تتراسیکلین کاهش می‌یابد ولی ارتباط بین این آنزیم و اسپیروکت‌های معده تا سال ۱۹۸۴ مشخص نشد. در واقع مانع اصلی در تشخیص نقش باکتری‌های مارپیچی در پاتولوژی معده انسان، عدم توانایی کشت باکتری‌ها از معده بود. باکتریایی بودن منبع اوره‌آز معده در سال ۱۹۶۸ و با نشان دادن عدم فعالیت اوره‌آز در معده حیوانات فاقد میکروب تایید گشت. در سال ۱۹۷۵ همراهی باکتری‌ها با گاستریت در ۸۰ نمونه‌های حاصل از رزکسیون معده مبتلایان به زخم معده گزارش شد. در سال ۱۹۷۹، باکتری‌هایی مارپیچی در سطح مجرایی سلول‌های اپی‌تلیومی بیماران مبتلا به زخم معده توصیف گشتند. سه سال بعد اثر مفید بیسموت بر مخاط دئودنوم در مبتلایان به زخم دئودنوم مشخص شد.
اما دوران طلایی در سال ۱۹۸۱ شروع شد که یک دستیار داخلی سال ۲ به نام باری مارشال (Barry Marshall) یک طرح پژوهشی بالینی را به همراه یک آسیب‌شناس به نام رابین وارن (Robin Warren) در استرالیا آغاز کرد. وارن نمونه‌های بیوپسی معده را با رنگ وارتین- استاری (Warthin-Starry) رنگ‌آمیزی کرد و متوجه وجود باکتری‌ در مخاط گشت. مارشال یک بیمار مسن روسی مبتلا به گاستریت را که در معده‌اش باکتری وجود داشت، با تتراسیکلین درمان نمود و متوجه از بین رفتن عفونت و بهبود گاستریت شد. تلاش‌های بعدی برای کشت این باسیل‌ها ناموفق بود تا این که در آوریل ۱۹۸۲ مارشال به گونه‌ای غیرمترقبه موفق به این کار شد. ماجرا از این قرار بود که درعید پاک به جای اینکه ظروف پتری ۲ روز در انکوباتور بمانند، به ناچار ۵ روز باقی ماندند. وقتی این ظروف پس از پایان تعطیلات بررسی شدند، کلنی‌های کوچکی با ظاهر براق دیده شدند. این اولین کشت و جداسازی موفق باکتری‌ها از معده یک بیمار مبتلا به گاستریت بود. ارتباط این باکتری‌ها با گاستریت برای اولین بار در کالج سلطنتی پزشکان استرالیا در ۲۲ اکتبر ۱۹۸۲ عنوان شد. این ارگانیسم‌های شبیه کمپیلوباکتر، ابتدا کمپیلوباکتر پیلوریدیس خوانده شدند چرا که ریزهوازی، خمیده و گرم منفی بودند و هم از لحاظ مورفولوژیک و هم از لحاظ محتویات گوانین/سیتوزینِ DNA شبیه کمپیلوباکترها بودند. به خاطر ملاحظات گرامری، این اسم در سال ۱۹۸۷ به کمپیلوباکتر پیلوری تغییر یافت. سپس معلوم شد که این باکتری به جنس کمپیلوباکتر تعلق ندارد و در سال ۱۹۸۹ نام جدید هلیکوباکتر پیشنهاد شد که نشانگر ۲ ظاهر مورفولوژیک این ارگانیسم است: مارپیچی در بدن زنده ولی غالبا میله‌ای در آزمایشگاه (باکتر، عصا).
اما ابتدا گزارش‌های مربوط به ارتباط بین باکتری‌ها و گاستریت با شک و تردید بسیاری از جانب جامعه علمی روبه‌رو شد. یک سوال اصلی این بود که آیا این باکتری‌ها علت گاستریت هستند یا تنها ناظری بی‌گناه‌اند که در مخاط آسیب‌دیده کلونیزه می‌شوند. برای رفع این تردید، مارشال و آرتور موریس (Morris) تصمیم گرفتند با نوشیدن محلولی حاوی ۱۰۹ باکتری همراه با سرکوب اسید توسط سایمتیدین، خود را تلقیح کنند. هر دو دچار نشانه‌های ناخوشی حاد و شبه آنفلوآنزایی معده همراه با اتساع معده، تهوع و استفراغ شدند. پس از ۱۰ روز، آندوسکوپی ابتلا به هلیکوباکتر پیلوری و گاستریت را نشان داد که به تدریج طی ۳ هفته بعدی فروکش نمود. در آندوسکوپی مجدد ارگانیسمی دیده نشد و گاستریت رو به بهبود بود. بدین ترتیب فرضیه کخ مبنی بر اینکه در واقع خود باکتری‌ها علت بیماری هستند، تایید شد.
کارآزمایی‌های بالینی نشان دادند که درمان با آنتی‌بیوتیک‌ها می‌تواند علایم و شدت گاستریت را کاهش دهد. همچنین مطالعات نشان دادند که ریشه‌کنی هلیکوباکتر می‌تواند مانع عود بیماری زخم پپتیک گردد. ارتباط احتمالی این باکتری با آدنوکارسینوم نیز ابتدا توسط مارشال و همکاران مطرح شد و در سال ۱۹۹۴ به عنوان کارسینوژن قطعی شناخته شد و در بیانیه نشست اجماعی موسسه ملی سلامت توصیه گشت که تمام مبتلایان به زخم معده یا دئودنوم و عفونت همزمان با هلیکوباکتر پیلوری، با هدف ریشه‌کنی باکتری تحت درمان قرار بگیرند. در سال ۱۹۹۷ در یک مجمع اجماعی اروپایی «قویا توصیه شد» که بیماران مبتلا به عفونت با هلیوباکتر پیلوری و زخم پپتیک، لنفوم بافت لنفویید مخاطی با درجه پایین، گاستریت ماکروسکوپی یا میکروسکوپی شدید یا کسانی که اخیرا سرطان معده در مراحل اولیه آنها برداشته شده است، درمان ۳ دارویی حاوی یک مهارکننده پمپ پروتون، به منظور ریشه‌کنی عفونت دریافت نمایند.
در گذشته ۲ باور غلط، یعنی اینکه معده استریل است و زخم‌ها ناشی از استرس هستند، مانع کشف علت بیماری زخم شده بود. کشف این موضوع که یکی از شایع‌ترین بیماری‌های نوع بشر، یعنی بیماری زخم پپتیک، علتی میکروبی دارد، باعث انجام پژوهش‌هایی برای یافتن نقش میکروب‌ها در دیگر وضعیت‌های التهابی مزمن شده است و کشف هلیکوباکتر پیلوری امکان درک بیشتر ارتباط بین عفونت مزمن، التهاب و سرطان را فراهم می‌کند.

ترجمه و تلخیص: دکتر دامون غضنفری املشی
منابع:
۱. Hellstr?m PM. This year&#۰۳۹;s Nobel Prize to gastroenterology: Robin Warren and Barry Marshall awarded for their discovery of Helicobacter pylori as pathogen in the gastrointestinal tract. World Journal of Gastroenterology May ۲۱, ۲۰۰۶; ۱۲: ۳۱۲۶-۷.
۲. Buckley MJM, O&#۰۳۹;Morain CA. Helicobacter biology- discovery. British Medical Bulletin ۱۹۹۸; ۵۴: ۷-۱۶.
۳. Konturek JW. Discovery by Jaworski of Helicobacter pylori and its pathogenetic role in peptic ulcer, gastritis and gastric cancer. Journal of Physiology and Pharmacology ۲۰۰۳; ۵۴: ۲۳-۴۱.

منبع : هفته نامه نوین پزشکی