«سده» و راز وارگی های آن ...

آنان که ما را به نماز خوف وا می دارند،
هر گز نمی دانند
که در درازنای این شب قیرگون
در درون یکایک ما
آتشگاه سده ای برپاست
فلب من سده ای است فروزان
قلب تو نیز،
و قلب او ...
اکنون بیا
تا در برودت هراسناک این شامگاه زمستانی،
گهواره ی بامداد راستین را
دیگر باره
به جنبش آوریم
و لالایی آتشناک سده را
باز آنچنان واگویه کنیم
که خورشید بیدار شود
بالا بلند
سرکش
و فروزان .... *
در میان عناصر چهارگانه- آتش ، آب ، خاک و باد – آتش از دیر باز در میان آریاییان اعتبار دیگری داشته است. در صحنه ی اوستا آتش فرزند اهورامزدا و سپندار مذ ( = زمین ) است از این رو ایرانیان باستان آن را همیشه فروزان می داشتند و نشانه ی اهورایی اش می دانستند و شعله اش را نماد فروغ ازلی می شمردند و آتشکده های همیشه روشن برای آنان به منزله ی محراب پیروان مزدیسنا بود. آنان بر این باور بودند که هستی با وجود آتش است که می تواند ادامه یابد.
ایرانیان باستان عقیده داشتند که شادی از بخشش های اهورایی و اندوه از پدیده های اهریمنی است. آنان غم را نمی شناختند و حتا در سوگ کسی نیز به اندوه نمی نشستند و شیون و زاری را گناهی بس برزگ می شمردند. از این رو می کوشیدند تا همیشه شاد باشند و در هر فرصتی جشنی سزاوار می آراستند و با گرد هم آیی به شادمانی و سرور می پرداختند. در میان این جشن ها سه جشن زمستانی - جشن یلدا ، جشن چهار شنبه سوری و جشن سده - که آتش در آنها نقشی اساسی داشت و آتش افروزی از مراسم بنیانی انها بود، از اعتبار دیگری برخوردار بود. و باز در میان این سه جشن، جشن سده گرامی تر بود، چرا که ریشه ی آن با جشن با پیدایش آتش پیوندی تنگاتنگ داشت.
از دیدگاه اسطوره شناسی پیدایش آتش به هوشنگ شاه که یکی از شاهان پیشدادی است، منسوب می شود. به روایت فردوسی روزی هوشنگ شاه به شکار می رود و بر سر راه خود ماری سیاه رنگ و تیره تن می بیند. وی که نخستین بار است که این موجود عجیب را رؤیت می کند ، می هراسد و برای کشتن او سنگی به سویش پرتاب می نماید. مار می گریزد ، اما سنگ به سنگی دیگر می خورد و از برخورد دو سنگ با یکدیگر جرقه ای می جهد و آتش زاده می شود :
یکی روز شاه جهان سوی کوه
گذر کرد با چند کس هم گروه
پدید آمد از دور چیزی دراز
سیه رنگ و تیره تن و تیز تاز
دو چشم ازِ بر ِ سر چو دو چشمه خون
ز دود دهانش جهان تیره گون
نگه کرد هوشنگ باهوش و سنگ
گرفتش یکی سنگ و شد تیز چنگ
به زور کیانی رهانید دست
جهانسوز مار از جهانجو ی جست
بر آمد به سنگ گران ، سنگ خرد
همان و همین سنگ بشکست گُرد
فروغی پدید آمد از هر دو سنگ
دل سنگ گشت از فروغ آذرنگ
نشد مار کشته ، ولیکن ز راز
ازین طبع سنگ آتش آمد فراز
هوشنگ به شکرانه ی پیدایش آتش، به نیایش اهورا مزدا می نشیند و از آن پس آن را جاویدان و فروزان می دارد و فروغ اهورایی اش می نامد و مردم را به پرستش آن فرا می خواند و به جشن و شادمانی می پردازد و نام آن جشن را سده می گذارد .
جهاندار پیش جهان آفرین
نیایش همی کرد و خواند آفرین
که او را فروغی چنین هدیه داد
همین آتش آنگاه قبله نهاد
بگفتا فروغی است این ایزدی
پرستید باید اگر بخردی
شب آمد، برافروخت آتش چو کوه
همان شاه در گرد او با گروه
یکی جشن کرد آن شب و باده خورد
سده نام آن جشن فرخنده کرد
ز هوشنگ ماند این سده یادگار
بسی باد چون او دگر شهریار !
در این اسطوره، دو عامل متضاد روبروی هم قرار می گیرند: آتش و مار.
نیروی اهریمنی مار که مظهرمرگ و زیانکاری و اصلا ًهم ریشه ی مرگ است و نماد تاریکی و آشفتگی است(۱). و نیروی اهورایی آتش که نماد روشنایی و گرمای هستی است.
ابوریحان بیرونی درباره ی پیدایش سده باور دیگری دارد. وی اصلا ً واژه ی سده را برگرفته از عدد سد (=صد/۱۰۰) می داند و می گوید:
« ... سده گویند یعنی صد و آن یادگار اردشیر، پسر بابکان است و درعلت و سبب این جشن گفته اند که هرگاه روز هاو شب ها را جداگانه بشمارند تا نوروز، سد شبانه روز به دست آید و برخی گفته اند در این روز زادگان کیو مرث، پدر نخستین درست سد(صد) تن شدند و یکی از خود را به همه پادشاه گردانیدند.» (۲)
گردیزی هم در «زین الاخبار» می گوید:«.... در این روز شمار فرزندان آدم ابوالبشر به سد ( = صد ) رسید.»(۳)
بنا بر تفسیر«کتاب بی اسم( کتابی از قرن پنجم)» هم واژه ی سده برگرفته از عدد سد (صد) است. در این تفسیر آمده: «... سده معرّف سدمین روز زمستان از تقویم کهن است. »
باید دانست که در این تقویم سال به دو بخش نامساوی تقسیم می شده است: فصل گرم از اول فروردین تا پایان مهر ماه و فصل سرد از اول آبان ماه تا پایان اسفند ماه و درست دهم بهمن (جشن سده ) میانه ی زمستان است و در آن سرما به اوج خود می رسد و در این روز درست سد (صد ) روز از زمستان گذشته است.
زنده یاد دکتر مهرداد بهار در مورد سده بر این باور است که واژه ی سده (= sada ) به معنای پیدایی و آشکار شدن است ک در فارسی باستان (sadak ) و در فارسی میانه ( sadag ) بوده و واژه ی عربی «سذق» و «نوسذق» از آن آمده است. وی می گوید بنا بر باور ایرانیان باستان، خورشید در شب یلدا تولد دوباره ای را می آغازد و به همین مناسبت ایرانیان روز دهم بهمن ماه (سده) را که این نوزاد چهل روزه می شود، جشن می گیرند. چنانکه آنان در دهم دی ماه هم – یعنی دهمین روز تولد خورشید - جشنی کم و بیش مشابه با سده داشته اند که اکنون منسوخ شده است.
مهرداد بهار اضافه می کند که « و اصلا ً در میان ایرانیان رسم بوده که برای نوزاد ده روزه و نوزاد چهل روزه جشن بگیرند و هنوز هم در بسیاری از شهر های ایران این رسم را ادامه می دهند. البته تا آنجا که از اساطیر و متون ایران باستان بر می آید، «سده» از جمله آیینی هایی نبوده که در ایران باستان رسمیتی داشته باشد. در اوستا و نوشته های پهلوی نیز ذکری از آن نرفته، ولی می توان باور کرد که خود آیینی بس کهن است.(۴)
اما در مورد افروختن آتش در این شب، کتاب های التفهیم و آثار الباقیه نظر مشترکی دارند و می گویند:
« ... و سبب آتش کردن و برداشتن آن است که بیوراسب ( = ضحاک) توزیع کرده بود بر مملکت خویش دو مرد هر روزی تا مغز شان بر آن دو ریش نهادندی که بر کتف های او برآمده بود و او را وزیری بود نامش «ارماییل» نیکدل و نیک کردار، از آن دو تن یکی را زنده یله کردی و پنهان او را به دماوند فرستادی. چون افریدون او را بگرفت سرزنش کرد و این ارماییل گفت توانایی من آن بود که از دو کشته یکی را برهاندمی و جمله ی ایشان از پس کوه اند. پس با وی استواران فرستاد تا بدعوی او نگرند و او ( ارماییل ) کسی را پیش فرستاد و بفرمود تا هر کسی بر بام خانه ی خویش آتش افروزد، زیرا که شب بود و خواست تا بسیاری ایشان پدید آید.»
«مری بویس» mARY BOYCE) ) شرق شناس که مطالعات گسترده ای در ادبیات و فرهنگ کهن کیش زردشتی دارد ، در مورد آتش افروختن در جشن « سده» می گوید :
« جشن سده که با کیش زردشتی همخوانی دارد، ظاهرا ً در آغاز جشن آتش بوده (در میان ملت های دیگر نیز وجود دارد ) که در میانه ی زمستان به این نیت برگزار می شود تا نیرو های سرما و تاریکی را عقب زده، خورشید را مدد دهد تا دوباره نیرومند شود. یکی از هدف های این جشن گرم کردن آب ها بوده تا دیو یخبندان نتواند آب ها را منجمد کرده و دنیا را در چنگال مرگ آور خود بفشارد.» (۵)
برگزاری جشن سده
برگزاری جشن سده را می توان به سه دوره ی تاریخی تقسیم کرد :
۱) دوره ی پیش از اسلام
۲) دوره ی بعد از اسلام
۳) دوره ی کنونی
در مورد جشن سده پیش از اسلام باید گفت که اگر چه فردوسی آن را به زمان پادشاهی هوشنگ نسبت می دهد و ابو ریحان بیرونی به فریدون. اما رسمی شدن جشن سده به زمان اردشیر بابکان مقرر می شود. ولی بطور کلی در هیچیک از اسناد تاریخی به چگونگی شیوه ی جشن اشاره ای نشده است.
● در مورد جشن سده بعد از اسلام هم هر چند مورخانی چون «بیرونی»، «بیهقی»، «گردیزی»، «مسکویه» از شیوه ی جشن در دوران پادشاهی غزنویان و سلجوقیان و خوارزمشاهیان و آل زیار و تا دوران مغول بسیار نوشته اند. حتا داستان مرگ «مرد آویج» را نیز نقل کرده اند (که جشن سده ی باشکوهی ترتیب داد بود و در پایان جشن به دست مخالفان خود به قتل رسید) اما اخباری که در زمینه ی برگزاری این جشن داده اند، مانند هر آگاهی دیگر مربوط به دربار پادشاهان و امیران است و از آیین های عامه ی مردم و شیوه ی برگزاری سده در میان آنان گزارشی باز نمانده است.
اخبار موجود از این دوره نشانگر آن است که جشن سده در آن زمان با شکوه تمام برگزار می شده و حتا شاعرانی چون عنصری،فرخی، منوچهری، عسجدی در توصیف چگونگی و چون و چندی آتش آن داد سخن داده و نیز از پرندگان و جانورانی که به آتش می انداختند، یاد کرده اند که به دو گزارش در این زمینه اشاره می شود:
▪ گزارش نخست آثار الباقیه ؛ صفحه ی ۳۵۱:
«... آتش افروزند تا شر آن «جهنم» بر طرف گردد و گیاه خوشبو تبخیر میکنند، تا مضرات آن را برطرف کنند. در خانه ی ملوک رسم شده که آتش بیافروزند و چون شعله ور گردد، جانوران وحشی را به آتش می اندازند و مرغ ها در شعله ی آن می پرانند و در کناراین آتش می نشینند و به لهو و لعب مشغول می شوند.»
▪ گزارش دوم تاریخ بیهقی صفحه ی ۵۷۱ و ۵۷۲:
«... امیر ( سلطان مسعود غزنوی) فرمود تا سراپرده بر راه مرو بزدند بر سه فرسنگی لشگرگاه و سده نزدیک بود. اشتران سلطانی را، و از آن همه لشکر به صحرا بردند و گز (۶)کشیدن گرفتند تا سده کرده آید و پس از آن حرکت کرده آید و گز می آوردند و در صحرایی که جوی آب بزرگ بود، پر از برف می افکندند تا به بالای قلعتی برآمد و چارطاق ها بساختند از چوب ، سخت بلند و آن را به گز بیاکندند و گز دیگر جمع کردند که سخت بسیار بود و بالای کوهی بر آمده و اَله (عقاب) بسیار و کبوتر. و سده فراز آمد. نخست شب امیر بر لب آن جوی آب که شراعی زده بودند، بنشست و ندیمان و مطربان بیامدند و آتش به هیزم زدند و پس از آن شنودم که قریب ده فرسنگ فروغ آن آتش بدیده بودند، و کبوتران نفط (نفت) اندود بگذاشتند و ددان برف اندود آتش زده دویدن گرفتند و چنان سده ای بود که دیگر آنچنان ندیده بودم و آن به خرّمی به پایان آمد.»
البته باید اشاره کرد رسم هایی از چون سوزاندن کبوتران و پرندگان و جانوران که در حضور شاهان انجام می گرفته، به هیچ روی بر اساس آیین زردشتی نیست، چرا که آتش نزد آنان بسیار گرامی است و در همه ی کتاب های آیینی زردشتیان در مورد پاکیزه نگاهداشتن و نیالودن آتش به آنان سفارش بسیار شده و هم در اوستا، بخش گاتها آمده است: «... ای مزدا نفرین تو به کسانی باد که با آموزش خود مردم را از کردار نیک رویگردان می سازند و به کسانی که جانوران را با فریاد شادمانه قربانی می نمایند.»
● جشن سده در دوران کنونی:
اما جشن سده در دوران کنونی به نام های «جشن سده» یا «سده سوزی» به صورت پراکنده در بعضی شهر ها و روستاها ی ایران در دهم بهمن ماه برگزار می شود. در مازندران، لرستان، سیستان و بلوچستان ، کشاورزان و روستاییان و چوپان ها نزدیک غروب ِ یکی از روز های زمستان روی پشت بام ، دامنه ی کوه یا کنار کشتزار و چراگاه آتش می افروزند و بنا بر سنتی دیرین پیرامون آن گرد می آیند، بی آنکه نام جشن سده بر آن نهند.
اما در کرمان و بیشتر شهرهای آن استان جشن سده یا سده سوزی با شکوه تمام برگزار می شود. در میان چادر نشینان بافت سیرجان سده سوزی چوپانی برگزار می شود. در یکی از روستاهای جیرفت ( آبادی بلوک از دهستان اسماعیلی)، شب دهم بهمن آتش بزرگی به نام آتش سده، با چهل شاخه از درختان هرس شده ی باغ به نشانه ی چهل روز ( چله ی بزرگ ) در میدان ده بر می افروزند و از روی آن می پرند و می خوانند :
سده سده ی دهقانی/چهل کنده ی سوزانی/ هنوز گویی زمستانی
موبد اردشیر آذر گشسب در کتاب مراسم مذهبی و آداب زردشتیان می گوید:
«... این رسم از دیرباز در کرمان بر جای مانده و تا آنجا که پیران سالخورده از نیاکان خود به یاد دارند ، همه ساله در روز دهم بهمن ماه برگزار می شود.»
صادق هدایت در کتاب نیرنگستان می گوید :
« سده جشنی است که هنوز زردشتیان کرمان به یادگار جمشید و عادات ایرانیان باستان می گیرند و برای این کار موقوفاتی در کرمان اختصاص داده اند. پنجاه روز پیش از جشن نوروز خروار ها بوته و هیزم «درمنه» (۷) در گبر محله (باغچه ی بوداغ آباد ) گرد می آورند. جنب این باغچه خانه ای است مسجد مانند و موبدان موبد از اعیان شهر و حتا از خارجه ها دعوت شایانی می کند. در این مجلس شراب و شیرینی و میوه ی زیادی چیده می شود و اول غروب آفتاب دو مؤبد، دو لاله( نوعی چراغ پایه دار که شمع در آن می گذارند/فرهنگ معین) روشن می کنند و بوته ها را با آن آتش می زنند و سرود مخصوصی می خوانند. هنگامی که آتش زبانه می کشد، همه ی مهمانان که بیش از چندین هزار نفر می شوند با فریاد های شادی دور آتش می گردند و این را می خوانند:
(صد به سده، سی به گله/ پنجاه به نوروز، ها بله) و شراب می نوشند و میان هلهله ی شادی، جشن تمام می شود. در کرمان همه ی مردم منتظر سده سوزی هستند و اهمیت فلاحتی برایشان دارد چون بعد از آن اول بذر افشانی و کشت و کار برزگران است. این عادت در بعضی از شهر های خراسان هم هنوز وجود دارد.»(۸)
دکتر محمود روح الامینی نیز گزارش گسترده ای درباره ی برگزاری سده سوزی در کرمان دارد که به اختصار از آن یاد می کنیم ، وی می گوید :
«جشن و آیین سده سوزی فقط در کرمان است که رسمی عمومی است. همگانی بودن این آیین در میان همه ی قشر های اجتماعی کرمان و دلبستگی و توجه صمیمانه ی همه ی آنان در شرکت در این آیین نشانگر پیشینه ی کهنسال و دیرپای آن است در این روز همه ی مردم شهر، اعم از زردشتی، یهودی ، مسیحی و مسلمان، ثروتمند و فقیر، کارمند و کاسب در آن شرکت می کنند و در واقع می توان آن را جشن کرمان نامید. در قدیم محل جشن در یک فرسنگی شمال شهر کرمان، بعد از ویرانه های محله ی قدیم زردشتیان، معروف به «محله ی گبری» در زمین های کشاورزی بود. در این محل تنها یک باغ معروف به باغچه ی «بداق آباد» با دیوار های بلند و دو دستگاه ساختمان وجود داشت که مراسم سده سوزی روبروی در ِ این باغ، در زمین های کشاورزی برگزار می گردید. مالکان از اینکه سده سوزی روی زمین های کشاورزی آنان انجام می گرفت، استقبال می کردند زیرا نه تنها آن را زیان آور نمی دانستند، بلکه
خاکستر ی را که از آن بجا می ماند، برای کشاورزی مفید می شمردند.
امروزه «باغچه ی بداق آباد» و زمین های کشاورزی اطراف آن به خانه و دکان تبدیل شده و تنها قطعه زمین بزرگی باقی مانده که برای سده سوزی از آن استفاده می شود. خیابان کنار این زمین نیز به خیابان سده معروف است.
سده سوزی در کرمان غروب روز دهم بهمن ماه برگزار می شود، اما کرمانی ها از چند روز قبل در تدارک آن هستند. از اول بهمن عموم باغداران و مالکان – هر یک به قدر همت و به نسبت ثروت خود – چند بار هیزم را که از بیابان ها و کوهپایه های اطراف فراهم شده، به محل جشن می آورند. دست فروشان نیز تا روز نهم بهمن محل گستردن بساط خود را معین می کنند.
پیش تر ها که سده سوزی در فضای باز انجام می شد، مردم از بعد از ظهر بلند در اطراف محل افروختن آتش به صورت گروهی فرش می انداختند و تا فرارسیدن ساعت موعود خود را با گفتگو و دیدار یکدیگر و نوشیدن چای و خوردن آجیل سرگرم می کردند. اما این روز ها فقط چند ساعت پیش از سده سوزی در خیابان سده اجتماع می کنند.
روز دهم بهمن چهره ی شهر عوض می شود. مغازه ها زودتر بسته می شود. چند ساعت قبل از افروختن آتش زنان زردشتی در آشپز خانه ی بزرگ باغ «بداق آباد» آش سیرو (۹) می پزند. گرد همایی خانواده ها در ایوان باغ و خوردن آش سیرو و آجیل بخشی از مراسم جشن است. فروشندگان دوره گرد در کنار میوه و آشامیدنی در بساط خود، حتما ً باید آجیل ( تخمه، پسته، مغز بادام و فندق) را هم داشته باشند.
افزون بر مردم شهر، مردم دیگر هم از حومه و شهر های نزدیک برای شرکت در سده سوزی می آیند. برزگران هنگام شرکت در مراسم حتا اگریک شاخه هیزم هم شده برای خرمن سده می آورند تا با رضای خاطر مشتی از خاکستر سده را به همراه ببرند و برای شگون و برکت در کشتزار خود بپاشند.(در سده سوزی سال ۱۳۶۲ روزنامه ها و دیگر رسانه های گروهی شمار شرکت کنندگان جشن را بیش از ده هزار نفر اعلام نمودند.»
سده خرمن بزرگی است به قطر ۱۴ متر و به بلندی ۵ تا ۶ متر که در جلوی در ِ باغ بداق آباد از قبل آماده شده.
نزدیک غروب دو مؤبد، لاله به دست با لباس سفید که پوشاک رسمی روحانیان زردشتی به هنگام اجرای آیین های دینی است، ظاهر می شوند و زمزمه کنان به خرمن سده نزدیک می گردند و از سمت راست سه بار گرد آن می گردند. سپس این خرمن هیزم را با شعله ی لاله ها – که روشنی آنها از آتشی است که از آتشکده آورده شده – از چهار سو آتش می زنند. شعله های آتش، فروزان و سرکش به آسمان کشیده می شود و همراه آن هلهله و شادمانی مردم در فضا می پیچد و همه جا سر شار از شور و هیجان می گردد.
پس از ساعت ها که شعله ها فرو کش می کنند. مردم بویژه جوان تر ها از روی بوته های آتش می پرند. در قدیم اسب سواران زودتر از مردم خود را به آتش می زدند و هنر نمایی می کردند.
در آخرین ساعت پایانی جشن که آتش به خاکستر می نشیند، مردم پس از گذراندن یک بعد از ظهر شور انگیز و درخشان به خانه های خود باز می گردند. رسم است که کشاورزان مقداری از خاکستر سده را به نشانه ی پایان گرفتن سرمای زمستان به کشتزارهای خود می برند و می گویند که در این شب ستاره ی گرما به زمین درود می فرستد.
اینک با آرزوی شادمانی جشن سده برای تمامی ایرانیان نوشتار را با قطعه شعری در این زمینه از زنده یاد حبیب یغمایی به پایان می بریم:
سده جشنی است خرّم و فیروز
مانده پنجاه روز تا نوروز
دهمین روز از مه بهمن
آتش جشن می شود روشن
در زمانی که شاه بُد هوشنگ
رفت روزی به صید شیر و پلنگ
دید ماری بزرگ بر سر ِ راه
دست بر سنگ برد شاهنشاه
سنگ بر دست و مار بر سر ِ سنگ
خیره رایی بود فسون و درنگ
مار بگریخت وز تباهی رست
سنگ بر سنگ خورد و برقی جسن
به گیاهان خشک برق افتاد
آتشی بر فروخت جنبش باد
شاه از این کشف شادمانی کرد
پس بر آتش نگاهبانی کرد
آتش از آن زمان فروزان ماند
یادگار از شهان ایران ماند
رسم این است از زمان کهن
دهمین روز از مه بهمن
جمع گردند جمله ی مردم
بر فرازند کوهی از هیزم
هیمه از دشت و کوهسار آرند
پشته بر روی پشته بگذارند
گرد آن خلق بر کشند رده
همزبان در سرود جشن سده
پش بر آن هیمه ها زنند آتش
پایکوبان و شاد و خرّ م و خوش
شعله سر بر کشد به دامن ماه
آسمان می شود ز دود سیاه
تافته چهر آفتاب شود
مرغ اگر پر زند کباب شود
از زمان های فرخ پیشین
سده را بوده است این آیین!

پیرایه یغمایی
شعر واره ی سرآغاز از نگارنده ی مقاله است.
پانوشت ها:
۱ – مار (= ماره mare ) در سانسکریت به معنای میراننده و کشنده است و با کلمه ی اوستایی میریا mairya به معنی زیانکار و تباه کننده هم ریشه است .(فرهنگ دهخدا)
۲ - التفهیم/نشر انجمن آثار ملی/صفحه ی ۲۵۷
۳- زین الاخبار/نشر دنیای کتاب/صفحه ی ۵۲۵
۴ - جستاری چند در فرهنگ ایران/ انتشارات فکر روز/صفحه ی ۲۳۵ و ۲۳۶ و ۲۲۵
۵ - تاریخ کیش زردشت/ترجمه ی همایون صنعتی زاده/ انتشارات توس/صفحه ی ۲۴۱
۶– گز، از درختان گرمسیری و ویژه ی شوره زارهاست.درفارس،کرمان، زابل و کنار رود ارس فراوان تر از سایر مناطق ایران است .دربنادر جنوب بویژه در بوشهر درخت عمده محسوب میشود. مقاومت آن در برابر کم آبی بسیار است، خیلی خوب جست می دهد و روشنایی پسند است.
۷ - درمنه (با فتح دال و میم) گیاهی استخودرو با ساقه راست و محکم و برگ های ریز و بریده که در بیابان ها می روید. از بوتهاش جاروب درست می کنند یا در تنورها و کوره ها می سوزانند، شیره اش خاصیت طبی بسیار دارد و نامش اصلا ً مشتق از کلمه ی درمان است. (دهخدا)
۸ - نیرنگستان/صفحه ی ۱۲۰ و ۱۲۱
مأخذ :
۱ - آیین ها و جشن های کهن در ایران امروز/محمود روح الامینی/انتشارات آگاه/تهران زمستان ۱۳۷۶
۲ - ترانه و ترانه سرایی در ایران/محمد – احمد پناهی ( پناهی سمنانی)/انتشارات سروش/تهران ۱۳۷۶
۳ - سرنوشت / مجموعه ی اشعار حبیب یغمایی
۴ - شاهنامه ی فردوسی
۵ –نیرنگستان، فرهنگ عامیانه ی مردم ایران /صادق هدایت/ نشر چشمه/ تهران/ چاپ سوم پاییز ۱۳۷۹
۶ - ماهنامه ی چیستا/ سال اول/شماره ی ۶ ( بهمن ماه ۱۳۶۰ )/مقدمه ای برای بهمنگان و سده/دکتر پرویز رجبی/ ص ۷۱۰

منبع : نصور